کلهری

معنی کلمه کلهری

معنی واژه کلهری

معنیکلهری یکی از چهار گویش اصلی زبان کردی و خود شامل لهجه های مختلف و متعددی است از جمله : گروسی ، کلیایی ، زنگنه ای ، قصری - کرماشانی ، گورانی ، فیلی و ... است . کلهری، گویشی از گویش‌های جنوبی کردی است که در استان کرمانشاه، استان ایلام، بخشی از جنوب کردستان (کردستان عراق) یعنی شهرهای خانقین، مندلی، زرباتیه، جلولا، جسان، کلار و کفری و در استان کردستان (سنندج) در شهرستان‌های بیجار و قروه بدان سخن گفته می‌شود.

گروه گویشهای جنوبی به سه گویش اصلی : کلهری ، لکی و لُری تقسیک می شود و دارای لهجه های بسیاری چون : کرماشانی، پَهلی، لَکی، باجلانی، کُلیائی(از هفت ماله بان سیری ایوان غرب)، سنجاوی، بانمیلی و بنکوره‌ای تقسیم می‌شوند.

خصوصیات زبانی

پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس و اسلام شناس روسی، بر این باور است که زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است. چنانکه که وی در این رابطه می گوید:

« اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس بر سر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیرهٔ مختلف کرد که به یک زبان ایرانی و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟» (مینورسکی ۱۹۷۳). »
و با توجه به این مطلب ، ریشه گویش کلهری نیز از همان مادی است و دارای همان خصوصیات است .



ایل کلهر

ایل کلهر به عنوان بزرگترین ایل کُرد « براساس تحقیقات چند ساله ی معتبرترین دانشگاه آمریکا ( هاروارد ) بزرگترین ایل کُرد در کردستان است » که در طول تاریخ نقش مهمی در تحولات کردستان ، ایران و عثمانی داشته است . اگر کردستان ایران را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کنیم ، و حدود آن را نواحی کامیاران در نظر بگیریم مسکن اولیه ی ایل کلهر همراه با گوران بزرگ در نواحی مرز بین این دو منطقه یعنی نواحی دامنه های شاهو قلعه ی پلنگان و دیگر نواحی این منطقه حضور داشته اند و در کردستان عراق نیز به طور سنتی در اطراف شهر زور خانقین کلار و دیگر نواحی گرمسیری جنوب کردستان عراق حضور داشته اند پس طی یک سری حوادث و اتفاقات به جنوب شاهراه کرماشان ـ خانقین نقل مکان کرده و ساکن شده اند و مرکز اصلی ایل امروز در این جا می باشد ولی طوایف کلهر امروزه در تمام کردستان ایران و عراق به طور پراکنده و گاه متمرکز در تمام شهرهای کُردنشین ایران و عراق از جمله ایوان غرب، سقز ، بوکان ، مهاباد ، ارومیه ، ماکو ، سنندج ، ایلام ، مهران و در عراق در سلیمانیه ، کرکوک ، کلار ، حلبچه ، نواحی گرمیان زندگی می کنند. اکنون قسمت اعظم ایل در استان کرماشان ساکن است. حال با ذکر این نکته که مناطق کلهر نشین » ایوان غرب ، اسلام آباد غرب ، گیلان غرب ، بخش هایی از سرپل ذهاب ، سومار ، نفت شهر ، ماهیدشت ، برخی نواحی کرماشان ، قصرشیرین « بخشی از مناطق کلهر زبان است که از بیجار در شمال تا مهران در جنوب و در شرق از کرماشان ماهیدشت تا خانقین در غرب را شامل می شود. بنا بر اسناد تاریخی زیادی ایوان غرب مرکز اصلی ایل کلهر می باشد.زبان ایل کلهر کُردی با گویش کلهری است که گویش مستقلی می باشدکه جزو هیچ یک از گویش های لکی یا سورانی یا هورامی نمی باشد و خود به لهجه هایی تقسیم می شود. ایل کلهر در طول تاریخ خود مورد بغض و کینه ی کُردستیزان قرار گرفته است که می توان اقدامات مغرضانه را علیه ایل در سه دسته مورد بررسی قرار داد : اقدامات سیاسی ـ نظامی : 1- تجزیه ایل کلهر و تبعید طوایف مختلف آن که از زمان ترکمنان و صفویه شروع شده و تا زمان قاجار ادامه داشته و طوایف زیادی از این ایل به نواحی خارج از کردستان از جمله قزوین ، قم ، سیستان ، کرمان ، شمال خراسان تایباد نواحی شمالی افغانستان ، خوزستان ، فارس ، لرستان ، گیلان ، مازندران ، گرگان و ... تبعید شده اند. 2- اقدامات نظامی : که بارها و بارها توسط ارتش ایران و عثمانی مورد هجوم قرار گرفته و حکومت های خودمختار و مستقل مانند (حکومت ذوالفقارخان کلهر در بغداد در زمان صفویه ) سرنگون شده و از بین رفته است. 3- تبعید و کشتن بزرگان ایل مانند کشته شدن ذوالفقار خان ... یا تبعید چندساله و زندانی شدن بزرگان مانند زندانی شدن خان منصور یا عباس خان که باعث فروپاشی قدرت ایل در زمان های خاصی شده است.

حوزه زبانی گویش کلهری

جغرافیای زبانی گویش کلهری را می توان از سمت شرق به غرب ؛ گردنه اسدآباد تا جلولا در کردستان عراق ( نزدیکی بغداد ) و از شمال به جنوب ؛ بیجار در استان کردستان (سنندج) تا مهران و آبدانان در جنوب ایلام، منتهی به کوههای کلهر دانست . این گویش دارای تنوع لهجه های بسیاری است که خود گویای غنا و قدرت این گویش کردی است . به عنوان مثال در شمال این منطقه و در منطقه گروس (بیجار) با لهجه گروسی ، در شرق در مناطق اسد آباد و سنقر و کلیایی به لهجه ی کلیایی در غرب این منطقه و در مناطقی مانند خانقین و حواشی آن با لهجه خانقینی ، در جنوب در مناطقی چون ایلام مهران و آبدانان با لهجه ی ارکوازی یا به عبارتی فیلی و در مرکز این مناطق یعنی در شهرهایی چون کرمانشاه ، اسلام آبادغرب ، ایوان غرب ، ماهیدشت ، شیروان چرداول و ... کلهری را با اصالت بیشتری ادا می کنند که شامل لهجه ها و زیر لهجه هایی چون شابادیانه ، گیه‌لانیانه ، مه‌سویریانه، چه‌رداوریانه و ... می باشد . لازم به ذکر است در این حوزه لهجه ها و زیر لهجه های دیگری نیز کاربرد دارند مانند : گورانی ، زنگنه ای ، سنجاوی ، قصری - کرماشانی و ... که تفاوت آنها با هم تنها در بعد فونوتیک و ترز تلفظ است .

برخی، گویش کلهری را تنها مختص به ایل کلهر می دانند و آن را به مناطقی چون کرمانشاه ، اسلام آبادغرب ، گیلانغرب ، ایوان غرب ، ماهیدشت ، ایلام و خانقین محدود می دانند . اما در تمامی جغرافیایی که از آن بحث شد گویش کلهری به کار می رود با اندک تفاوتی در فونوتیک .

برای مثال در منطقه ی کلیایی همین لهجه بی هیچ اختلافی صحبت می شود اما به اول برخی افعال « ئه » یا «اَ» اضافه می شود . و جالب تر اینکه خود مردم کلیایی اصالتا از ایل کلهر و از « هفت ماله ی بانه سیری ئه یوان » می باشند و دلیل محکم تر بر این مدعا ، تشکیل حکومت کلهر و سنقر در زمان صفویه در این منطقه می باشد.

همچنین در مناطقی مانند گهواره ، کرند و روستاهای شمالی سرپل ذهاب به لهجه ی گورانی صحبت می شود که همان کلهری است بی هیچ تفاوتی الی در تلفظ . جمعیت گوران یا ایل گوران یکی از طوایف کُرد اند که دیر زمانی به هورامی تلکم داشته اما اکنون جز در 2 یا 3 روستا بیشتر به این گویش سخن گفته نمی شود .

در مناطقی چون ایلام و جنوب آن به دلیل حضور و تسلط حاکمان لر فیلی « ابوقداره » یا ( حاکمان پشتکوه که به گفته و اعتراف خود اصالتا عرب و حتی از سادات بوده و هیچ ریشه ی کردی ندارند ) به لهجه ی مردم این مناطق عنوان فیلی می دهند که اساسا اشتباه بوده زیر فیلی تنها نام طایفه ی حاکم بر این مناطق بوده . که پس از شکست از سپاه حکومت مرکزی در زمان رضا خان همراه عده ی زیاد دیگری به بغداد گریخته و در آنجا ساکن شده و اکنون تقریبا تمامی کردهای بغداد را فیلی می خوانند در صورتی که اکثر آنها از تیره ها و طوایف مختلف کلهر از جمله : ارکوازی ، ملک شاهی ، سیاه سیاه ، منصوری ، گیلانی و ... می باشند که بسیاری از آنان در زمان حکومت بعث به علت نداشتند شناسنامه عراقی و متعاقب سیاست های تعریب از بغداد خانقین و دیگر مناطق به کرمانشاه ، ایلام و سایر مناطق سوق داده شده اند .

به هر ترتیب اختلاف لهجه در هر زبانی بسیار طبیعی و معلول علتهای بسیاری از جمله مهاجرت ، مجاورت ، اختلاط و تاثیر می باشد که برای نمونه می توان به یکی دیگر از گویش های کردی یعنی کرمانجی اشاره کرد . برای نمونه آگاهان به زبان می دانند گویش کرمانجی در مناطق اصلی خود در شمال کردستان ، جنوب کردستان و قسمت های شمالی شرق کردستان بسیار متفاوت است با گویش کرمانجی در شمال خراسان که سالها پیش به این منطقه کوچانده شده اند . این اختلاف به حدی است که دو فرد گویش ور این دو منطقه به راحتی با هم ارتباط برقرار نمی کنند در حالی که بیش از چهارصد سال پیش همه آنها در یک منطقه زیسته و به یک گویش سخن می گفته اند .

نمونه های بیشتری از این سیر زبانی در خارج از این حوزه نیز قابل لمس است به عنوان مثال تعدد لهجه در انگلیسی که در استرالیا ، امریکا و انگلستان و دیگر مناطق به گویش های مختلف از این زبان تکلم می شود .

بنابراین تفاوت لهجه در مناطق حوزه ی گویش کلهری نیز طبیعی است و وابسته به دلایل بسیاری چون قرابت و اختلاط با دیگر گویش های کردی و غیر کردی ، مهاجرت از منطقه ای به منطقه ی دیگر ، دین و آئین و ... باعث این تفاوت ها شده در حالی که تمام لهجه ها و زیر لهجه هایی که ذکر شد همسانند و تنها خود گویشوران این لهجه های قادر به درک تفاوت های آن هستند زیرا اگر کسی خارج از این حوزه به طور همزان مخاطب چند لهجه از این گویش باشد همه ی آنها را یکسان خواهد شنید .

گذشته از این ها منبع بسیار معتبری که هر کرد و غیر کردی برای تمیز دادن ایلات و طوایف گوناگون کرد و گویش های مختلف آن،از آن بهره می گیرد کتاب ارزشمند شرفنامه امیر شرف خان بتلیسی است که در آن به صراحت زبان کردها را به چهار گویش : کرمانجی ، کلهری ، گورانی ( هورامی ) و لری تقسیم می کند . و مبین این مطلب است که گویش کلهری یکی از چهار گویش مستقل و مهم کردی است که در نزدیک به 500 سال پیش در مناطق وسیعی از کردستان بدان تکلم شده است .

کلهری، ادبیات، نویسندگان و شاعران آن

ادبیات کردی از نظر تاریخ ادبیات متاسفانه بسیار مدون نیست و چیزی که از آن به عنوان ادبیات کردی یاد می‌شود تنها اشعاری است که در قالب کتاب‌های دست نوشته شاعران قدیمی سرزمین کردستان است و تعداد کمی از آنها گردآوری و چاپ شده‌اند، می‌باشد.

اما ادبیات در منطقه کلهر نیز پیرو این پیشینه‌است و خود را وام دار و وارث آن می داند. منطقه کلهر دارای نویسندگان و شاعرانی بسیار نامدار و ارزشمند در ادبیات کردی است که از جمله آنها می توان به شاعران زیر اشاره کرد:

شاکه و خان منصور - الماس خان کندوله‌ای - ترکه میر - نقی خان آزاد کلهر و...

و باید اشاره داشت ادبیات کردی در منطقه کلهر از دو دههٔ پیش رشد قابل توجهی داشته‌است. نویسندگان و شاعران برجسته‌ای در عرصهٔ زبان و ادبیات کردی به تلاش و تکاپو مشغولند که برخی از آنان به این شرحند:

عباس جلیلیان: صاحب فرهنگ واژه ارزشمند کردی-کردی-فارسی:«باشوور» و چندین تالیف دیگر
علی اشرف نوبتی صاحب کتاب: کوچه باغی‌ها
پرویز بنفشی صاحب کتاب‌های: شنهٔ شمال، تریوسکه و دنگ دل
جلیل آهنگرنژاد صاحب کتابهای: نرمه واران، تم، وا و...
رضا موزونی صاحب کتابهای: یی شو اگر بچیدن، چراخ، میمگه جارو برقی و...
علی الفتی صاحب کتابهای: سانه ناو، گرمه شین، گیان و...
سعید عبادتیان صاحب کتاب هه له لام بیود گومد کردم
کرم رضا کرمی اسلام آبادی
علی سهامی
و...
اصطلاحات خویشاوندی در ایل کلهر

نمونه ضرب المثلی کلهری درباره خویشاوندان:

آتش خوبه با دم و دود " برادر هم خوبه ولی نه به جای شوهر
ئاگر خاسه ده م دیو " برا خاسه نه چیو شیو
واژه‌های مربوط به بستگی خویشاوندی که در ایل کَلهُر ساکن غرب ایران رواج دارند:

فارسی کلهری آوانوشت
زن ژن Žen
مرد پیاگ Peyāg
پدر باوگ Bāug
مادر دالگ Dāleg
برادر برا berā
خواهر خُویشک Xovayšk
پدربزرگ (جدپدری) باپیر bāpir
پدربزرگ (جد مادری) باپیر bāpir
مادربزرگ (جد پدری) نه نگ naneg
مادر بزرگ (جد مادری) نه نگ naneg
عمو مه مو Mamu
عمه میمگ Mimeg
دایی خالو Xāllu
خاله میمگ Mimeg
داماد زاوا Zāvā
عروس ویو Viv
زن عمو مه موژن Mamu žen
زن دایی خالوژن Xāllu žen
شوهر خاله شیو میمگ Šiu mimeg
شوهر عمه شیو میمگ Šiu mimeg
زن برادر برا ژن Berā žen
خواهر شوهر دش deš
هم عروس هاو ویو Hāv viv
باجناق هاو زاوا Hāv zāvā
پسر عمو ئاموزا āmuzā
دختر عمو ئاموزا Āmuzā
پسر دایی خالو زا Xāllu zā
دختر خاله میمزا Mimezā
پسر خاله میمزا Mimezā
دختر عمه میمزا Mimezā
پسر عمه میمزا Mimezā
پسرم کورم Kurrem
دخترم دیو تم Divatem
برادر زاده برار زا Berār zā
خواهر زاده خوار زا Xouār zā
جستارهای وابسته

ایل کلهر
لکی
گویش‌های جنوبی کردی
پیوند به بیرون

فرهنگستان زبان کردی


ن • ب • و
زبان‌های رایج در ایران
منابع

↑ I. Kamandar Fattah, Les Dialectes kurdes méridionaux : étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. 55-62
↑ I. Kamandar Fattah, Les Dialectes kurdes méridionaux: étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. ۵۵-۶۲
↑ Iranian languages Facts, information, pictures | Encyclopedia.com articles about Iranian languages
↑ Ethnologue report for Iran
↑ Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia
↑ زبان کردی | Kurdish Academy of Language
↑ پرفسور الف. حسن پور، ناسیونالیسم و زبان در کردستان، ۱۹۸۹
↑ پرفسور م. ایزدی، کردها، دانشگاه هاروارد، آمریکا، ۱۹۹۲
↑ پرفسور جمال نبز، بسوی اتحاد زبان کردی، ۱۹۷۶
↑ ذَ بیهی ۱۹۶۷
↑ مَکنزی ۱۹۸۱
↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران ۱۳۸۰، ص. ۵۴۸-۵۴۹
↑ کرد و پراکندگی او در گستره ایران زمین - ح. بهتویی - ۱۳۷۷ - تهران.
↑ Ethnologue report for southern Kurdish
↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) ۲۰۰۰,.
↑ Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) ۱۹۸۹,
↑ زبان کردی | Kurdish Academy of Language
↑ Antonio Panaino, Sara Circassia. The scholarly contribution of Ilya Gershevitch to the development of Iranian studies: International Seminar, 11th April 2003, Ravenna (Simorg Series ed.). 2006. ص 2-71. ISBN 88-8483-314-0.
↑ کردها نوادگان مادها - و. مینورسکی - ۱۳۸۲ نشر: ژیار
↑ اردشیر کشاورز در مقاله ای به نام ـ واقعیت تاریخ و ایل کلهر_ـ در هفته نامه ی سیروان ، شماره 367 ، سال هشتم ، 84/11/1
↑ فرهاد جهان بیگی ، مقاله ی ـ کردها و تقسیم بندی زبانی ـ گاه نامه ی میدیا، شماره 12، سال اول، 89/06/1

ن • ب • و
موضوعات کرمانشاه

ن • ب • و
گویش‌ها و لهجه‌های کردی


این یک نوشتار خُرد پیرامون زبان و زبان‌شناسی است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.
رده‌های صفحه: کرمانشاه زبان کردی لهجه‌های زبان کردی ایل کلهر لهجه‌های گویش جنوبی کردی
قس آلمانی
Kelhuri ist ein kurdischer Dialekt, der in Süd- und Ostkurdistan in den Städten Kermanschah, Gilan, Xaneqîn, Harunabad, Serpule Zihow, Qesra-shirin, Ilam und Lorestan gesprochen wird. Einen einheitlichen Namen für diesen Dialekt gibt es nicht. Es wird je nach Gebiet, Religion oder Stammes-Namen Kirmashanî, Südkurdisch, Kelhurî oder Gorani genannt.
Kategorien: Westiranische SprachenNeuiranische SprachenKurdistan
قس پرتغالی
Quelúri (em curdo: kelhurî) ou curdo austral é um dialeto do curdo falado no oeste do Irã e nas fronteiras do leste do Iraque.
Este artigo é mínimo. Você pode ajudar a Wikipédia expandindo-o.
Ver avaliações
Avaliar esta página
O que é isto?
Credibilidade
Imparcialidade
Profundidade
Redação
Conheço este assunto muito profundamente (opcional)

Enviar avaliações
Categoria: Língua curda
قس پرتغالی
Quelúri (em curdo: kelhurî) ou curdo austral é um dialeto do curdo falado no oeste do Irã e nas fronteiras do leste do Iraque.
Este artigo é mínimo. Você pode ajudar a Wikipédia expandindo-o.
Ver avaliações
Avaliar esta página
O que é isto?
Credibilidade
Imparcialidade
Profundidade
Redação
Conheço este assunto muito profundamente (opcional)

Enviar avaliações
Categoria: Língua curda
قس ترکی
Kelhuri, İran ve Irakta Konuşulan bir Kürt lehçesidir. Bu lehçeyi konuşanlar, genelikle Aleviliğe yakın olan Ehl-i Hak mezhebi mensuplardır. Kelhuri konuşan Kürtler kendi dillerine Gorani demektedirler. Ama bilim dünyasinda Gorani ismiyle Hawrami lehçesi anılır.
Dil ile ilgili bu madde bir taslaktır. İçeriğini geliştirerek Vikipediye katkıda bulunabilirsiniz.
Kategoriler: Dil taslaklarıKürtçe
قس سوئدی
Kelhori är en kurdisk dialekt som talas i södra Kurdistan (västra Iran). Kelhori är nära besläktat med Lekî och med Gorani samtidigt som det även har influenser från Sorani.
Kategorier: KurdiskaSpråk i Iran
انگلیسیkelhari
عربیكيلهاري
ترکیkalhari
فرانسویkalhari
آلمانیkalhari
اسپانیاییkalhari
ایتالیاییkalhari