مهرهای هخامنشی
license
98
1667
100
معنی کلمه مهرهای هخامنشی
معنی واژه مهرهای هخامنشی
achaemenid seals
|
مهرهای هخامنشی
معنی:
بر پایه کاوشها و مطالعات باستانشناسی یکی از کهنترین دست ساخته ها ، که نمایانگر روابط تجاری و بازرگانی بین افراد جامعه است ، توده های گلی (مهر) است که از هزاره نهم قبل از میلاد در بسیاری از مناطق شرق باستان به دست آمده است . ارتباط و وابستگی بسیار نقوش ، طرحها و شکلهای متنوع روی این گونه مهر ها یاولیه ، ابزار مفیدی برای مطالعه فرهنگ و تمدن جوامع مختلف خاصه جوامعی است که پیش از اختراع خط در حوزه های فرهنگی متفاوت و مجاور هم می زیسته اند. قدیمی ترین طرحها نقوش هندسی بودند که با تکنیک ضعیف و ابزار ساده روی نوده های گلی نقش می بستند و بدین ترتیب مالکیت شی را نمایش می دادند . مهر در واقع امضایی بود مربوط به افراد مختلف و نمایشی از قدرت اجتماعی که سیستم اقتصادی جامعه را نظم و انضباط می بخشید .مهرها ی اولیه از قلوه سنگهای کف رودخانه ساخته می شدند..
در مجموع دو نوع مهر را میتوان تشخیص داد: مهرهای استامپی و مهرهای استوانه ای . تصاویر روی مهرهای استامپی با قدمتی در حدود 6000 قبل از میلاد به صورت مثبت یا منفی حکاکی می شد. آثار کتیبه دار یافت شده از منطقه میان رودان اطلاعات اجمالی در مورد چگونگی تربیت و آموزش حکاکان ، کیفیت کار و مواد سازنده مهر و جایگاه حکاکان در جامعه را به ما نشان می دهند.
از آنجا که مطالعه و معرفی مهر ها منبع مطالعاتی مناسبی برای مطالعه هنر ، تاریخ و مذهب در شرق نزدیک باستان به شمار می رود نگارنده باراهنمایی استاد ارجمند آقای دریایی تصمیم به بررسی این امر گرفت. در این مکتوب ابتدا به بررسی تاریخی اجمالی از مهر و تحول آن در جهان پرداخته و سپس با گذری سطحی از تاریخ هخامنشیان به بررسی مهر های آن تمدن می پردازیم.
پیشینه مهر در جهان باستان
قدیمی ترین مهر از نوع استامپی با قدمتی در حدود 6000 ق.م در دهکده های نوسنگی میان رودان شمالی ، آسیای صغیر و لوانت به دست آمده است که احتمال می دهند از آن برای رنگ کردن پارچه ها یا بدن آدمی استفاده می شده است. در میان رودان مهر های استامپی روی توده های گلی که به دور طنابی پیچیده شده بود و برای حفاظت در پوش ظرف به کار می رفت به دست آمده است .
بخشی از گردن یک کوزه ذخیره آذوقه که با گل مهر و موم شده بود
اولین مهر ها احتمالا از قلوه سنگ های کف رودخانه ساخته شده اند که طرحهای هندسی و حیوانات روی آنها حکاکی شده است.برخی از مهز ها به شکل حیوانات مختلف چون جوجه تیغی و ... بودند که احتمالا جنبه جادویی و آئینی داشتند. تصاویر انسانی را می توان روی مهرهای دوره عبید (3600-5000 ق.م) مشاهده کرد. در هزاره چهارم قبل از میلاد جنس مهر ها تییر کرد و از گل پخته ، سنگ گچ ، سنگ مرمر سفید و شیری رنگ در ساخت مهرها استفاده شد.در دوران های بعد از سنگ هایی چون سنگ آهن ، سنگ یمانی قرمز یا خاکستری ، سنگ یشم ، سنگ سلیمانی ، لاجورد و همچنین استخوان و عاج و عقیق نیز استفاده می شد. شکل مهر ها متفاوت بوده به صورت دکمه ای ، نیمه کروی ، بیضی ، مخروطی ، مکعب و مستطیل مشاهده شده است.
مهر استامپی به شکل جوجه تیغی – میان رودان شمالی یا سوریه ، حلف نیمه هزاره 6 ق.م
کهنترین نمونه های مهر استامپی در ایران از طبقه III تپه سیلک کاشان ، طبقه I حصار دامغان ، تل باکون A ، طبقه I گیان نهاوند و شوش I به دست آمده است. این مهرها دارای نقوش هندسی ساده یا مخطط تزئینی و نقوش تلفیقی از خطوط مارپیچ ، صلیبی ، مثلث های کوچک و دوایر تودرتو هستند. در تپه سیلک از عمق 8 تا 11 متری مهر هایی از جنس سنگ همراه با تعدادی اشیاء سنگی کوچک چون هاون ، گرز ، چاقو و اره سنگی به دست آمده است.
مهر های مکشوفه از طبقه سوم سیلک حدود هزاره 4 ق.م
مهر مکشوفه از تپه حصار دامغان هزاره 4 ق.م
از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد همزمان با آغاز شهر نشینی و شکل گیری تمدن های اوروک و جمدت النصر مهر استوانه ای در جنوب میان رودان ظاهر شد. رشد جمعیت و گسترش مبادلات تجاری با مناطق همجوار و دوردست ، ظهور خط و نیاز بشری از جمله دلایل ظهور این مهر است. مارک براندر که روی مهر های قدیم اوروک کار کرده معتقد است که هر دسته از نقوش به گروه خاصی از جامعه تعلق داشته است. مثلا نقش مرد ریش دار با نواری دور سر و دامنی با خطوط مورب نمایانگر شاه یا کاهن است که در مراسم آیینی نقش مهمی را بازی می کرده است. او به طور نمادی پرورش دهنده گیاهان است.
مهر استوانه ای ،اوروک،هزاره چهارم ق.م ، باموضوع آیینی
مهر های جمدت النصر بیشتر جنبه اداری داشته و نقوش روی آنها از زندگی روزمره و فعالیتهایی چون ریسندگی ، بافندگی ، سفالگری به دست زنان و انجام مراسم مذهبی است. مهر های استوانه ای این دوره نمایانگر ارتباط تجاری بین مناطقی چون شوش ، سوریه و مصر است. دو نمونه مهر یافت شده از شوش نمایانگر ارتباط این منطقه با همسایه غربی – میان رودان – است. یکی از این مهرها دارای طرحی متشکل از چهار گل رزت است .
مهر استوانه ای با نقش رزت ، ایران ، شوش
کهنترین مهر های کتیبه دار از سه منطقه اور ، اوروک و جمدت النصر به دست آمده اند و تاریخی در حدود هزاره سوم ق.م دارند . کتیبه ها در آغاز ساده و کوتاه بوده و بعد ها طولانی شده و نام ، نام فامیل و شغل و ... را در بر می گرفته است. در برخی کتیبه ها نام الهه ها و خدایان و شاهان حک شده است.
مهر استوانه ای ، اور سوم ، با 8 سطر کتیبه درون قاب
نقوش متداول روی مهر های استوانه ای هزاره سوم قبل از میلاد را نقش خدایان نیمه انسان و نیمه حیوان تشکیل می دادند. از اواسط هزاره دوم ق.م مهر هاس استوانه ای در میان رودان کم کم جای خود را به مهر های استامپی داد که تا اوسط هزاره اول به عنوان شکل حاکم باقی ماندند، که از این تاریخ به بعد همراه با مهر های استوانه ای مورد استفاده قرار گرفته اند.
در آشور جدید طرحها ظریف تر با تزئینات خاص اما به صورت کوچکتری ظاهر شدند.بیشتر آنها مبارزه خدایا ن افسانه ای مانند ایشتا ، مردوک و خدای آشور را که شکل انسان بالدار و فروهر ترسیم شده اند نشان می دهند.
مهر استوانه ای ، آشور جدید ، میان رودان ، قرن 8 و 7 ق.م
در بابل در هزاره اول قبل از میلاد مهرهای استامپی دارای صحنه های مذهبی بودند و معمولا پرستش کنندگان را در مقابل سک.ی قربانی که مظهر خدای مرئوک بود به حالت نیمرخ نمایش می داند . در سال 1878 میلادی منانت با بررسی تعدادی از مهرها و اثر مهرها که دارای نقوش انسانی در مقابل آتشدان بودند به این نتیجه رسید که این نقوش در بابل جدید در میان رودان و دوره هخامنشی در ایران در روی مهرها و تابلت های بابلی به طور قابل ملاحظه ای استفاده شده است .در زمان داریوش اول در بابل کار ساخت این گونه مهرها متوقف و مهرهای خاص هخامنشی یا ایرانی جانشین آن شد.
آرتور پوپ دو نوع شکل برای مهرهای استامپی مشخص می کند : مخروطی و سوسکی شکل. مخروطی از بابل جدید الهام گرفته ام سوسکی شکلها هرچند در سوریه و فلسطین و مصر رواج داشتند اما ابداع جدیدی به شمار می رفتند .مهر های سوسکی شکل دارای کفی مسطح و پشت مدورند.
مهر استامپی سوسکی شکل (Scaraboid)، سوریه ، قرن 8 و 7 ق.م
باظهور دولت هخامنشی مهر استامپی گوی سبقت از استوانه ای ربوده و سرانجام با پایان یافتن هخامنشی مهر استوانه ای متروک می گردد.
از شوش در سبکهای هندسی پیش از تاریخ مهرهایی به دست آمده که علاوه بر نقوش هندسی طرحهایی از حیوانات به تقلید سبک اوروک نیز یافت شده است.
در هزاره دوم قبل از میلاد در جنوب غربی ایران از شوش و چغازنبیل که در قرن 14 ق.م به دست اونتاش گال پادشاه عیلام ساخته شده بود مهرهایی به دست آمده که نقوش متداول آنهازنی به حالت نشسته یا ایستاده با ملازمان ، طرحهای هاشوری و موازی و V مانند است.
اثر مهر استوانه ای ، چغازنبیل ، ایران
شکار حیوانات به دست پهلوانان درباری سنتی است که از میان رودان به هنر ایران عصر هخامنشی وارد شده است.
اثر مهر های مکشوفه از سرخ دم لرستان و شهداد کرمان
براساس عملکرد مهرها می توان آنها را به چند گروه تقسیم کرد:
1- مهرهای شخصی : مهرهایی بودند که هیچگونه محدودیتی در استفاده از آنها برای طبقات مختلف مردم وجود نداشت و شخص بنابر تمایل خود می توانست یک یا چند عدد از آنها را داشته باشد .
2- مهرهای محلی ورسمی : این گروه مهرهای شخصی درباری اند که به طور مسلم نسبت به گروه اول محدوده کوچکتری را شامل می شوند .
3- مهرهای نذری : این گونه مهرها را شاه یا کاهن یا افراد عادی به یک خدا و یا معبد اهدا می کردند که در واقع جزو دارایی او محسوب می شدند . گاهی این مهرها به طور ویژه فقط به خدا تعلق داشت . گروهی معتقدند که این گونه مهرها در معاملات رسمی معابد و به وسیله کاهنان مورد استفاده قرار می گرفتند .
در طول دوره نوسنگی از ابسیدین برای تراش لبه ها و از سنگ سمباده برای تراش قسمتهای دیگر سنگها و همچنین سیقل دادن آنها استفاده می شده است.
بررسی ها نشان می دهد که حکاکان احتمالا متعلق به طبقه خاصی در ارتباط با کاخها بودند . در نقاشی دیواری متعلق به سلسله هجدهم هنرمندی درحال ساختن مهر با ابزرا است که احتمالا یکی از ابزارهای استاندارد برای تراش مهر بوده است.
نقاشی دیواری از سلسله هجدهم مصر (2500 – 1500 ق.م) هنرمندی در حال ساختن مهر با مته دستی
اولین مرحله ساخت مهر ، شکل دادن سنگ بود که با ابزار تراشنده تیز صورت می گرفت . خراشنده های اولیه سنگهایی چون کوارتز و سنگ سمباده بودند. پس از شکل دادن سنگ نوبت به سوراخ کردن آنها می رسید که با مته های سنگی که دارای نوک کروی یا لوله ای بودند صورت می گرفت. مرحله بعدی ایجاد طرح روی مهر بود .چگونگی سبک حکاکی در شکل ابزار تاثیر می گذاشت. ساده ترین ابزار یک قلم حکاکی با نوک اریب یا تیز بود .
هخامنشیان
از 558 تا 330 ق.م سلسله قدرتمند هخامنشیان بر پهنه وسیعی از جهان حکومت می کرد. محدوده جغرافیایی این سلسله در دوران اوج شکوه در زمان داریوش بزرگ از شمال تا مناطق جنوب سیبری ، از جنوب تا خلیج فارس و دریای عمان ، از غرب تا مناطق اروپای مرکزی و شمال آفریقا و از جنوب تا جلگه سند بود.
پادشاهان هخامنشی :
• کوروش{دوم} کبیر 558-530 ق. م
• کمبوجیه دوم 530-522 ق. م
• گئومات/بردیا 522 ق. م
• داریوش یکم 522-486 ق. م
• خشایارشا یکم 486-465 ق. م
• اردشیر یکم 465-424 ق. م
• خشایارشا دوم/سسین دیانوس 424-423 ق. م
• داریوش دوم 423-404 ق. م
• اردشیر دوم 404-359 ق. م
• اردشیر سوم 359-338 ق. م
• آرسس 338-336 ق. م
• داریوش سوم 336-330 ق. م
ریشه شناسی :
در نمودار زیر ریشه شناسی و تسلسل پادشاهان هخامنشی مشاهده می شود.
ساتراپ های هخامنشی :
ساتراپهای هخامنشی 30 ساتراپ است که در تصویر زیر مشاهده می کنید.
سایتهای مهم :
سه سایت مهم هخامنشیان شوش ، تخت جمشی و پاسارگاد می باشد که اطلاعات ارزشمندی از این سایتها به دست آمده است.
سازمان اداری :
در سال 1933 و 1934 ضمن حفریات تخت جمشید پایتخت امپراطوری پارس در دیوار استخکامات چندین هزار لوح گلی با متن های به خط میخی عیلامی به دست آمد. این لوح ها در زمان فرمانروایی داریوش بزرگ نوشته شده و تاریخ آن سیزدهمین تا بیست و هشتمین سال فرمانروایی داریوش را در بر میگیرد.این مجموعه بخش کوچکی از بایگانی واقعی دیوان شاهی بود.
لوح ها به صورت خام نگهداری می شد اما وقتی اسکندر در سال 330 ق.م پس از تسخیر تخت جمشید مجموعه کاخ ها را به آتش کشید ، در حالی که تعداد نامشخصی از لوح ها برای همیشه نابو د شد ، تصادفا بخشی از آنها در لهیب آتش بزرگ پخته شد و برای ما محفوظ ماند. لوح های موجود مربوط به سرزمین اصلی هخامنشیان ، یعنی پارس یا فارس امروزی و سرزمین جلگه ای و پرآب عیلام است.
متن ها در مجموع فقط یادداشت های اداری است .در میان این اسناد حتی گاهی پرداخت ها ومخارج چند ماه یا حتی یک سال تمام در یک حسابرسی نهایی جمع بندی شده است. با در کنار هم نهادن این اطلاعات مجرد و پراکنده ، به تصویر جانداری از زندگی امپراطوری هخامنشیان دست می یابیم.
در میان لوح ها گاهی هم سند های یک حوزه و هم گزارش بندی این سند ها موجود است. تصدیق درستی این ترازنامه ها با سه کارمند بوده که نخست از کسی که رئیس کل انبار بخش مربوط است نام برده شده است و مهر وی در روی سند زده شده است . پس از رئیس کل انبار مقام دوم همیشه یک آتش ریز است . این مقام ، مقام رسمی روحانی محل است . او بایستی همزمان امور اداری را کنترل می کرد و با مهر خود مسئولیت صحت صدور سند را به عهده می گرفت. مقام سوم نگهبان انبار نامیده شده است.
با توجه به مطالب بالا می توان دریافت که در بار هخامنشی دارای یک سلسله مراتب دیوانی بوده است . از یافته های تخت جمشی می توان با این مقام ها آشنا شد.
بلند پایه ترین مقام های نظام اداری :
1 – رئیس تشریفات – شاهنشاهی بزرگ ایران به ساتراپ های بزرگی تقسیم شده بود که در راس هر یک از آنها ساتراپی قرار داشت ام سرزمین مرکزی ایران ، یعنی پارس بدون ساتراپ بود و شخص شاه و بلندپایه ترین مقام پس از او که او را رئیس تشریفات نامیده ایم مستقیما حکومت می کردند. قلمرو وظایف رئیس تشریفات بسیار گسترده بود.برای آنکه بتواند از عهده تمام وظایفش بر آید منشی های متعدد داشت. مسافرانی که از ساتراپ های هخامنشی می آمدند همیشه گذر نامه ای از ساتراپ خود همراه داشتند . ظاهرا کارمندان خق صدور گذرنامه نداشتند . در تخت جمشی معمولا رئیس تشریفات مدارک مربوط به سفر را صادر می کرد. هنگامی که شاه اقامتش را تغییر می داد رئیس تشریفات می بایستی تدارکات لازم را برای راحتی سفر و هنگام ورود وی به منزل جدید فراهم می آورد.رئیس تشریفات مسئول ذخیره مایحتاج و نظارت بر مالیات ها نیز بود.
2 – قائم مقام رئیس تشریفات – قائم مقام رئیس تشریفات دارای همه وظایفی بود که برای رئیس تشریفات بر شمردیم .او در غیاب شاه و رئیس تشریفات مسئولیت اداره امور را بر عهده داشت.
3 – سازمان دربار – در پایان نبشته های بسیاری از لوح ها ، یادداشت منشی به چشم می خورد. منشی ها ی سازمان در بار نام خود را روی لوح ها می نوشتند و لابد خود نیز مقام ویژه ای داشتند . چون معمولا دستور های دربار و یا قائم مقام رئیس تشریفات از اعتبار ویژه ای برخوردار بود و همچنین همه گزارش های دیوانی اداری زیر نظر این دو بود حتما لازم بوده است که به هنگام کنترل دریافت شود که چه کسی دستور را نوشته است . به همین دلیل اغلب منشی نام خود را می آورد.جالب است که بیشتر منشی ها نام ایرانی دارند.
4 – خزانه دار – یکی دیگر از مدیران تخت جمشید خزانه دار در بار بود .در اغلب موارد خزانه دار از رئیس تشریفات دستور می گرفت که مثلا چه مقدار نقره به کارکنان در بار بپردازد. مسئولیت همه پرداخت ها با خزانه دار بود.
در انتها نیز همه کارمندان و کارکنان دربار قرار داشتند.
مهر:
یک کارمند در سفر همیشه گذر نامه ای ممهور به همراه داشت. در این گذرنامه آمده بود که دارنده گذرنامه از سوی چه کسی ماموریت دارد ، چه مسیری را طی می کند و چه میزان آذوقه برای مصرف شخصی خود باید دریافت کند.این هزینه ها ثبت می شد و در هر مرکز حسابرسی یک نفر عیلامی با گل تازه آماده انجام وظیفه بود . نویسنده فورا کلوچه ای از گل برمی داشت و با دست هایش آن را به شکل لوح در می آورد . اغلب اثر این دست ها بر روی گل دیده می شود.یک روی لوح با دست شکل گرفته ، بر میزی کوبیده می شد تا سطح آن هموار شود . سرانجام کارمند مسئول روی سمت چپ همین سطح مهر خود را می فشرد.
تابلت گلی
به کمک قلم مخصوص نشان میخی را روی لوح ثبت می کردند و کالای تحویل شده را به دقت ثبت می کردند ، کارمند مخصوص با مهر خود نوشته را تایید می کرد و دریافت کننده نیز نقش مهر خود را یا در قسمت پایین نوشته و یا اگر جای کافی نبود بر پست لوح می گذارد.
تابلت گلی با تعدادی اثر مهر
بنابراین هر عضو دربار شاهنشاهی هخامنشیان که به نحوی با سازمان اداری سر و کار داشت می بایستی همیشه مهر خود را به همراه داشته باشد.از همین روی برخی از کارمندان مهر خود را از گردن خویش می آویختند. مجسمه کوچکی از عاج که متاسفانه سر آن از میان رفته به خوبی نمایانگر این امر است . با اینکه این مجسمه در مصر به دست آمده است از شکل لباس آن پیداست که یک پارسی است. تصویر شماره شاید همان مهری است که از گردن مجسمه مرد یاد شده آویخته است . این مهر از کوارتز خالکدون درست شده است . این مهر که از مقر ساتراپ ایرانی در سارد به دست امده است موجود افسانه ای بالداری را با بدن شیر و یر قوچ نشان می دهد.
مجشمه از عاج
مهری از کوارتز
همانطور که ذکر شد رئیس تشریفات از بلن پایه ترین مقام های دربار بود . فرنکه رئیس تشریفات زمان داریوش بود .مهر وی گم شد و او مجبور شد به تمام ساتراپ ها بخشنامه کند که مهرش گم شده است و مهر جدید خود را معرفی کند. روی مهر وی نام او به خط آرامی نوشته شده است.
اثر مهر فرنکه
جانشین فرنکه در زمان خشایارشا ، اسپه چانه، مهر ویژه خود را داشت اما مهر او به خط عیلامی است .
اثر مهر اسپه چانه
جانشین اسپه چانه ، رته تخمه که از سال 4 تا 19 خشایارشا رئیس تشریفات بود یک مهر شاهی از خشایارشا دریافت کرد . این مهر از آن داریوش بود . روی این مهر به فارسی باستان ، عیلانی و بابلی نوشته شده بود «من داریوش ... »، ظاهرا« شاه شاهان» . بقیه متن مهری که اثرش در دست است خوانا نیست.در این مهر در میان دونخل یک پهلوان شاه با لباس پارسی و تاج مضرس نقش شده که با دو دست اش گریبان دو شیری را که در دو طرفش ایستاده گرفته است.
اثر مهر رته تخمه
بعدها هنگامی که در سال 20 خشایارشا ، رته ثورا به مقام رئیس تشریفات رسید به دریافت یکی از مهر های خشایارشا با متن «من خشایارشا شاه شاهان» مفتخر شد.
اثر مهر رته ثورا
مهر هخامنشی
منابع مهم مطالعاتی مهر های هخامنشی خزانه تخت جمشید مربوط به داریوش اول ، خشایارشا و اردشیر، آرشیو موراشو از نیپور همزمان با اردشیر و داریوش دوم است.مهر های موجود در آرشیو تخت جمشید از لحاظ تصویرنگاری نسبت به آرشیو موراشو تنوع کمتری دارند. مهرهای رایج این دوره را می توان به دو گروه مهرهای استامپی و مهرهای استوانه ای تقسم کرد.بیشترین تعداد مهرها را مهرهای استوانه ای تشکیل می دهند.شواهدی نیز از وجود مهرهای استامپی که به صورت مهر نگین استفاده می شدند در دست است. این نوع استامپی برخلاف مهر استوانه ای که کاربرد رسمی داشتند بیشتر شخصی و خصوصی بودند .مهرهای هخامنشی به علت ارتباط تصویرنگاری و حکاکی با با هنر دوتمدن بابل و آشور به طور کامل جانشین مهرهای بابل جدید در بابل شد.
جان بردمن بر اساس طرحهای حکاکی شده روی مهرهای استامپی هخامنشی آنها را به 4 گروه تقسیم کرده که عبارتند از :
1- مهرهایی با طرح یونانی و به سبک یونانی
2- مهرهایی با طرح شرقی و مشابه آنچه که در دیگر آثار هخامنشی دیده شده
3- مهرهایی با سبک درباری هخامنشی
4- مهرهایی با طرحهای غیر یونانی ، آناتولی و هخامنشی و بدون کتیبه
مهمترین نمونه از مهر استوانه ای این دوره مهر مربوط به داریوش شاه بزرگ هخامنشی است که از مقبرهای نزدیک طبس در مصر یافت شده است و در موزه بریتیش میوزیوم لندن نگاهداری می شود.این مهر 3.7 سانتی متر ارتفاع دارد . این مهر دارای سبکی است که در حجاری های هخامنشی در ایران استفاده شده است.در یک طرف این مهر نقش شاه است در ارابه دوچرخ با کمانی در دست در حال تیراندازی به سوی شیری که روی دو پای عقب خود ایستاده است.شیر دیگری که با تیر شاه کشته شده زیر ارابه افتاده است.ارابه رانی نیز در حال راندن است. در بالای سر شاه تصویر اهورامزدا و در طرفین ارابه نیز دو درخت نخل حکاکی شده اند. نخل در فرهنگ هخامنشیان سمبل حاصلخیزی است. در طرف دیگر مهر نام پادشاه و عنوان او به فارسی باستان ، عیلامی و بابلی حک شده است.
مهر داریوش بزرگ
این مهر علاوه بر اینکه دارای ویژگی های هنر هخامنشی است اما نفوذ هنر یونان و آشور و بابل را نیز نمی توان نادیده انگاشت.
جنس مهرها ی هخامنشی:
از مهرهای مهم هخامنشیان مهر های عقیق بشکه ای می باشد و همانطور که ذکر گردید عقیق از بدخشان افغانستان به ایرا ن آورده می شد.
مهر عقیق بشکه ای شکل ، ایران ، هخامنشی ، قرن 6 و 5 ق.م
بیشتر مهرهای استوانه ای ظریف هخامنشی از سنگ یمانی روشن ، سنگ لاجورد آبی تند یا سنگ های رنگارنگ دیگر ساخته می شدند . مهرهای ساخته شده از مواد پست تر ، مانند سنگ آهکی صورتی مایل به قهوه ای یا خاکستری یا سیاه ، سنگ صابونی یا حتی گل پخته احتمالا به کارمندان با درجات پایین تر تعلق داشتند.
مهر استوانه ای ، عقیق ، با دو سبک هخامنشی – بابل جدید
مهرهای حلقه انگشتری نیز در حفریات ایران و میان رودان از زمان هخامنشیان به دست آمده است که یکی از بهترین نوع کار و طراحی متغلق به گروهی است که به نام ایرانی – یونانی معروفند. این نوع مهرها با سنگ و فلزات گرانبها کارشده اند.
نقوش مهرهای هخامنشی
• تصاویر و نقوش روی مهر به طور کلی به گروه های زیر تقسیم بندی می گردد:
1. مجالس میهمانی
2. صخنه های جنگ
3. صحنه های شکار
4. تصاویر حیوانات بادرخت مقدس یا بدون آن
5. تصاویر حیوانات در ارتباط با انسان
6. تصاویر اسفنکس و گریفون
در صحنه های شکار تصویر شخصی با لباس پارسی و تاجدار در حالت های نبرد تن به تن یا در حال تیراندازی به حیوانات مشاهده می شود.این شخص گاهی بین دو حیوان بالدار ایستاده و گاهی مسلح به تیر و کمان یا نیزه است و گاهی در حال بلند کردن آنها از طریق پاهای عقبی حیوان است.
مهر استوانه ای از سنگ یمانی ، ایران ، هخامنشی ، قرن 6 و5 ق.م
طرح لباس ها در این دوره نیز دارای خصوصیات خاص زمان خود است . در حالت معمولی لباس آستین گشاد و آویزان و دامن دارای چین های عمودی که به طور اریب زیر یکدیگر قرار می گیرند . گوشه چین ها به دو صورت راست یا افتاده است . در اثر کشیده شدن کمربند شیارهایی روی کمر ایجاد می شده است . این نوع لباس شبیه تونیک یا قباهای کوتاه یونانی است با این تفاوت که در هنر یونان چین های لباس در جلو دسته می شدند ، اما در هخامنشی طرح لباس در جلو دارای حالت گرد است. ما نمونه این پوشش را در نقوش تخت جمشید داریم . خانم ادیت پرادا برای مهرهای استوانه ای که دارای نقوش با این لباسند واژه پروتو- هخامنشی را به کار برده است .در این گونه طرح ها موی سر به صورت جمع شده در پشت گردن و گاهی با سربند به روش آشوری آرایش شده است. مو غالبا بلد و دارای شیارهای عمودی است. گاهی تاج با لبه زیگزاگی نیز بر سر پهلوانان و شاهان روی مهرها دیده می شود. جان بردمن اینگونه اشخاص را "قهرمان مادی" می نامد چرا که معتقد است آنهایی که لباس مادی دارند ،مادی و آنهایی که پوشش شبیه آشوریان دارند پارسی اند.
مهر استوانه ای ، هخامنشی ،انواع مختلف پوشاک هخامنشی
گریفون شیرها که در هنر آشور میانی نیز دیده شده از طرح های رایج دوره هخامنشی است. این شیرها غالبا دارای گوشهای دراز با شاخهای گاو نر ، یک بدن شیر با پاهای جلو ، بالدار ،پنجه هایی مانند پرنده و یک دم کوتاه مواج است.
اسفنکسهای شاهی نیز در حالتهای مختلف گاهی کنار گیاهان یا زیر صفحه خورشید بالدار قرار دارند . گاو نر بالدار سلطنتی که روی مهر های سوسکی شکل و استوانه ای دیده شده روی مهرهای هرمی شکل نیز مشاهده شده است.این نوع تصاویر را میتوان در حکاکی های یونان باستان مشاهده کرد.
مهر استوانه ای ، آشور جدید
بیشترین موضوع مشترک در مهرهای هخامنشی نمایش شخصی تاجدار با لباس پارسی است که به طور پیروزمندانه ای بین دوحیوان یا دو موجود بالدار ایستاده است.
مهر استوانه ای ، لبنان ، هخامنشی ، سده 5 ق.م
مهرهای هخامنشی کوچکتر از مهر های سبک آشور جدید و بابل جدید بوده و در نقاط مختلف امپراطوری پهناور هخامنشی مانند جیحون ، سینایی ، ماراتون و مصر یافت شده اند.
مهر استوانه ای ، ماراتون ، یونان ، هخامنشی
مهر استوانه ای – تپه Heir ، سینایی قرن 5 ق.م
مهر استوانه ای ، مصر ، هخامنشی ، با کتیبه به سه زبان پارسی باستان ، عیلامی و بابلی (داریوش اول،شاه بزرگ)
مهر استوانه ای ، گنجینه جیحون ، صحنه نبرد با دشمن
مهرهای زنان هخامنشی
نقوش روی مهرها می تواند بیانگر نقش و وضعیت زنان در دوره هخامنشی باشد.
نقش مهر زیر که امروزه در موزه لوور پاریس نکهداری می شود ظاهرا مجلس بارعام در تخت جمشید است. درست به همان شکل که شاه در مجلس بار نشسته است در این مهر زنی بلندپایه بر صندلی تخت مانندی که پشتی مرتفعی دارد نشسته ، پاهایش را روی چهارپایه گذاشته و گل نیلوفری در دست دارد .لباس این زن لباس دربار هخامنشی است . در مقابل او ندیمه ای با موی بافته بلند ایستاده است و پرنده ای در دست دارد.
در مهرهای زیادی زنان ایرانی با لباس چین دار دیده شده اند . مثلا در مهر زیر که در لندن نگهداری می شود زنی را میبینیم گل نیلوفری در دست و با موی بلندی که در قسمت پایین چندین گلوله به آن بافته شده است.
در مهر دیگری در آکسفورد مردی ایرانی با لباس سوارکاری و باشلق روی چهارپایه ای نشسته و در مقابل وی زنی با لباس دیگر جام به دست در حال پذیرایی است .
در مهری که امروز در لندن نگهداری می شود به وضوح پیداست که پرنده ای که اغلب در نقش زن های نشسته به چشم می خورد به هیچ وجه برای قربانی کردن در راه خدایان نیست . در اینجا زنی نشسته در حال دادن پرنده کوچکی به دخترش برای بازی است .این مهر چهار رویه است.
در زیر مهر ملکه رته بامه همسر اول داریوش را مشاهده می کنید که نقش یک سوارکار در حال شکار دوگورخر است.
نقش زیر مربوط به مهری استوانه ای در لوور است که زنی را در حال آرایش نشان میدهد. زنی متشخص در حالی که روی چهارپایه ای نشسته است به آینه نگاه می کند. ندیمه ای که در پشت سر او ایستاده است مشغول بادزدن اوست.
مهرهای عامه
همانطور که قبلا ذکر شد مردم عامی نیز میتوانستند مهر داشته باشند . در زیر مهر کشاورزی را مشاهده می کنید که در حال شخم زدن زمین است.
در انتها به معرفی تعدادی مهر شاخص بدست آمده از حفریات سایتهای هخامنشی می پردازیم.
الف – آتشدان – بخوردان ، هخامنشی
ب – مهر استوانه ای با نقش اهورامزدا و موجودات اسطوره ای
ج – مهر استوانه ای ، کرمانشاه ، ایران ، با نقش حیوان بالدار و نقش حاشیه که موتیف مصری می باشد.
مهر استوانه ای سنگی
محل کشف : خزانه تخت جمشید ، نام حفار : اشمیت ، محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه (ش ثبت 1448) ،
ابعاد : 1× 2 سانتی متر ، شماره نگاتیو :16577
مهر چند وجهی
محل کشف : شوش ، ابعاد 4/1× 2 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 818)
شماره نگاتیو :2-16091
مهر استوانه ای با کتیبه به خط میخی
محل کشف : خزانه تخت جمشید ، نام حفار : اشمیت
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 695)
شماره نگاتیو :94.16.93.16.90.16.89.16
مهر استوانه ای
محل کشف : پاسارگاد ، نام حفار : اشمیت 1340
محل نگهداری :موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 2257)
ابعاد : طول 6/2 سانتی متر و قطر 3/1 سانتی متر
مهر استوانه ای
محل کشف : شوش
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 70/1447)
مهر استامپی – استوانه ای
محل کشف : تخت ابونصر
ابعاد 30/2 × 1/2 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 815)
مهر استامپی
محل کشف : خزانه تخت جمشید ، راهرو بین اتاقهای 37 و 40 در کف راهرو
نام حفار : اشمیت ، ابعاد : 25/2 × 2/1 سانتی متر
محل نگهداری :موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 775)
شماره نگاتیو : 16085
مهر استامپی
محل کشف : نامعلوم ، تاریخ کشف 13/4/1334 ، محل نگهداری :موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 1850)
مهر استوانه ای
محل کشف : اصفهان
تاریخ کشف : 12/2/1341
ابعاد 6/1 × 2/2 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 2311)
مهر استامپی
محل کشف : خوزستان
ابعاد :طول 2 سانتی متر ، قطر 8/1 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه (ش ثبت 215/1360)
فهرست مانبع
1- ماری کخ . از زبان داریوش .ترجمه پرویز رجبی.1377
2- علی اکبر سرفراز.بهمن فیروزمندی. باستان شناسی و هنر دوره تاریخی ماد هخامنشی اشکانی ساسانی .1381
3- یوزف ویستهوفر . ایران باستان .ترجمه مرتضی ثاقب فر .1378
4- سیما میری . مهرهای هخامنشی. مجموعه مقالات موزه ملی ایران .1384
5- ملکزاده بیانی . تاریخ مهر در ایران از هزاره چهارم تا هزاره اول.1363
achaemenid seals
أختام أخيمينييد
در مجموع دو نوع مهر را میتوان تشخیص داد: مهرهای استامپی و مهرهای استوانه ای . تصاویر روی مهرهای استامپی با قدمتی در حدود 6000 قبل از میلاد به صورت مثبت یا منفی حکاکی می شد. آثار کتیبه دار یافت شده از منطقه میان رودان اطلاعات اجمالی در مورد چگونگی تربیت و آموزش حکاکان ، کیفیت کار و مواد سازنده مهر و جایگاه حکاکان در جامعه را به ما نشان می دهند.
از آنجا که مطالعه و معرفی مهر ها منبع مطالعاتی مناسبی برای مطالعه هنر ، تاریخ و مذهب در شرق نزدیک باستان به شمار می رود نگارنده باراهنمایی استاد ارجمند آقای دریایی تصمیم به بررسی این امر گرفت. در این مکتوب ابتدا به بررسی تاریخی اجمالی از مهر و تحول آن در جهان پرداخته و سپس با گذری سطحی از تاریخ هخامنشیان به بررسی مهر های آن تمدن می پردازیم.
پیشینه مهر در جهان باستان
قدیمی ترین مهر از نوع استامپی با قدمتی در حدود 6000 ق.م در دهکده های نوسنگی میان رودان شمالی ، آسیای صغیر و لوانت به دست آمده است که احتمال می دهند از آن برای رنگ کردن پارچه ها یا بدن آدمی استفاده می شده است. در میان رودان مهر های استامپی روی توده های گلی که به دور طنابی پیچیده شده بود و برای حفاظت در پوش ظرف به کار می رفت به دست آمده است .
بخشی از گردن یک کوزه ذخیره آذوقه که با گل مهر و موم شده بود
اولین مهر ها احتمالا از قلوه سنگ های کف رودخانه ساخته شده اند که طرحهای هندسی و حیوانات روی آنها حکاکی شده است.برخی از مهز ها به شکل حیوانات مختلف چون جوجه تیغی و ... بودند که احتمالا جنبه جادویی و آئینی داشتند. تصاویر انسانی را می توان روی مهرهای دوره عبید (3600-5000 ق.م) مشاهده کرد. در هزاره چهارم قبل از میلاد جنس مهر ها تییر کرد و از گل پخته ، سنگ گچ ، سنگ مرمر سفید و شیری رنگ در ساخت مهرها استفاده شد.در دوران های بعد از سنگ هایی چون سنگ آهن ، سنگ یمانی قرمز یا خاکستری ، سنگ یشم ، سنگ سلیمانی ، لاجورد و همچنین استخوان و عاج و عقیق نیز استفاده می شد. شکل مهر ها متفاوت بوده به صورت دکمه ای ، نیمه کروی ، بیضی ، مخروطی ، مکعب و مستطیل مشاهده شده است.
مهر استامپی به شکل جوجه تیغی – میان رودان شمالی یا سوریه ، حلف نیمه هزاره 6 ق.م
کهنترین نمونه های مهر استامپی در ایران از طبقه III تپه سیلک کاشان ، طبقه I حصار دامغان ، تل باکون A ، طبقه I گیان نهاوند و شوش I به دست آمده است. این مهرها دارای نقوش هندسی ساده یا مخطط تزئینی و نقوش تلفیقی از خطوط مارپیچ ، صلیبی ، مثلث های کوچک و دوایر تودرتو هستند. در تپه سیلک از عمق 8 تا 11 متری مهر هایی از جنس سنگ همراه با تعدادی اشیاء سنگی کوچک چون هاون ، گرز ، چاقو و اره سنگی به دست آمده است.
مهر های مکشوفه از طبقه سوم سیلک حدود هزاره 4 ق.م
مهر مکشوفه از تپه حصار دامغان هزاره 4 ق.م
از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد همزمان با آغاز شهر نشینی و شکل گیری تمدن های اوروک و جمدت النصر مهر استوانه ای در جنوب میان رودان ظاهر شد. رشد جمعیت و گسترش مبادلات تجاری با مناطق همجوار و دوردست ، ظهور خط و نیاز بشری از جمله دلایل ظهور این مهر است. مارک براندر که روی مهر های قدیم اوروک کار کرده معتقد است که هر دسته از نقوش به گروه خاصی از جامعه تعلق داشته است. مثلا نقش مرد ریش دار با نواری دور سر و دامنی با خطوط مورب نمایانگر شاه یا کاهن است که در مراسم آیینی نقش مهمی را بازی می کرده است. او به طور نمادی پرورش دهنده گیاهان است.
مهر استوانه ای ،اوروک،هزاره چهارم ق.م ، باموضوع آیینی
مهر های جمدت النصر بیشتر جنبه اداری داشته و نقوش روی آنها از زندگی روزمره و فعالیتهایی چون ریسندگی ، بافندگی ، سفالگری به دست زنان و انجام مراسم مذهبی است. مهر های استوانه ای این دوره نمایانگر ارتباط تجاری بین مناطقی چون شوش ، سوریه و مصر است. دو نمونه مهر یافت شده از شوش نمایانگر ارتباط این منطقه با همسایه غربی – میان رودان – است. یکی از این مهرها دارای طرحی متشکل از چهار گل رزت است .
مهر استوانه ای با نقش رزت ، ایران ، شوش
کهنترین مهر های کتیبه دار از سه منطقه اور ، اوروک و جمدت النصر به دست آمده اند و تاریخی در حدود هزاره سوم ق.م دارند . کتیبه ها در آغاز ساده و کوتاه بوده و بعد ها طولانی شده و نام ، نام فامیل و شغل و ... را در بر می گرفته است. در برخی کتیبه ها نام الهه ها و خدایان و شاهان حک شده است.
مهر استوانه ای ، اور سوم ، با 8 سطر کتیبه درون قاب
نقوش متداول روی مهر های استوانه ای هزاره سوم قبل از میلاد را نقش خدایان نیمه انسان و نیمه حیوان تشکیل می دادند. از اواسط هزاره دوم ق.م مهر هاس استوانه ای در میان رودان کم کم جای خود را به مهر های استامپی داد که تا اوسط هزاره اول به عنوان شکل حاکم باقی ماندند، که از این تاریخ به بعد همراه با مهر های استوانه ای مورد استفاده قرار گرفته اند.
در آشور جدید طرحها ظریف تر با تزئینات خاص اما به صورت کوچکتری ظاهر شدند.بیشتر آنها مبارزه خدایا ن افسانه ای مانند ایشتا ، مردوک و خدای آشور را که شکل انسان بالدار و فروهر ترسیم شده اند نشان می دهند.
مهر استوانه ای ، آشور جدید ، میان رودان ، قرن 8 و 7 ق.م
در بابل در هزاره اول قبل از میلاد مهرهای استامپی دارای صحنه های مذهبی بودند و معمولا پرستش کنندگان را در مقابل سک.ی قربانی که مظهر خدای مرئوک بود به حالت نیمرخ نمایش می داند . در سال 1878 میلادی منانت با بررسی تعدادی از مهرها و اثر مهرها که دارای نقوش انسانی در مقابل آتشدان بودند به این نتیجه رسید که این نقوش در بابل جدید در میان رودان و دوره هخامنشی در ایران در روی مهرها و تابلت های بابلی به طور قابل ملاحظه ای استفاده شده است .در زمان داریوش اول در بابل کار ساخت این گونه مهرها متوقف و مهرهای خاص هخامنشی یا ایرانی جانشین آن شد.
آرتور پوپ دو نوع شکل برای مهرهای استامپی مشخص می کند : مخروطی و سوسکی شکل. مخروطی از بابل جدید الهام گرفته ام سوسکی شکلها هرچند در سوریه و فلسطین و مصر رواج داشتند اما ابداع جدیدی به شمار می رفتند .مهر های سوسکی شکل دارای کفی مسطح و پشت مدورند.
مهر استامپی سوسکی شکل (Scaraboid)، سوریه ، قرن 8 و 7 ق.م
باظهور دولت هخامنشی مهر استامپی گوی سبقت از استوانه ای ربوده و سرانجام با پایان یافتن هخامنشی مهر استوانه ای متروک می گردد.
از شوش در سبکهای هندسی پیش از تاریخ مهرهایی به دست آمده که علاوه بر نقوش هندسی طرحهایی از حیوانات به تقلید سبک اوروک نیز یافت شده است.
در هزاره دوم قبل از میلاد در جنوب غربی ایران از شوش و چغازنبیل که در قرن 14 ق.م به دست اونتاش گال پادشاه عیلام ساخته شده بود مهرهایی به دست آمده که نقوش متداول آنهازنی به حالت نشسته یا ایستاده با ملازمان ، طرحهای هاشوری و موازی و V مانند است.
اثر مهر استوانه ای ، چغازنبیل ، ایران
شکار حیوانات به دست پهلوانان درباری سنتی است که از میان رودان به هنر ایران عصر هخامنشی وارد شده است.
اثر مهر های مکشوفه از سرخ دم لرستان و شهداد کرمان
براساس عملکرد مهرها می توان آنها را به چند گروه تقسیم کرد:
1- مهرهای شخصی : مهرهایی بودند که هیچگونه محدودیتی در استفاده از آنها برای طبقات مختلف مردم وجود نداشت و شخص بنابر تمایل خود می توانست یک یا چند عدد از آنها را داشته باشد .
2- مهرهای محلی ورسمی : این گروه مهرهای شخصی درباری اند که به طور مسلم نسبت به گروه اول محدوده کوچکتری را شامل می شوند .
3- مهرهای نذری : این گونه مهرها را شاه یا کاهن یا افراد عادی به یک خدا و یا معبد اهدا می کردند که در واقع جزو دارایی او محسوب می شدند . گاهی این مهرها به طور ویژه فقط به خدا تعلق داشت . گروهی معتقدند که این گونه مهرها در معاملات رسمی معابد و به وسیله کاهنان مورد استفاده قرار می گرفتند .
در طول دوره نوسنگی از ابسیدین برای تراش لبه ها و از سنگ سمباده برای تراش قسمتهای دیگر سنگها و همچنین سیقل دادن آنها استفاده می شده است.
بررسی ها نشان می دهد که حکاکان احتمالا متعلق به طبقه خاصی در ارتباط با کاخها بودند . در نقاشی دیواری متعلق به سلسله هجدهم هنرمندی درحال ساختن مهر با ابزرا است که احتمالا یکی از ابزارهای استاندارد برای تراش مهر بوده است.
نقاشی دیواری از سلسله هجدهم مصر (2500 – 1500 ق.م) هنرمندی در حال ساختن مهر با مته دستی
اولین مرحله ساخت مهر ، شکل دادن سنگ بود که با ابزار تراشنده تیز صورت می گرفت . خراشنده های اولیه سنگهایی چون کوارتز و سنگ سمباده بودند. پس از شکل دادن سنگ نوبت به سوراخ کردن آنها می رسید که با مته های سنگی که دارای نوک کروی یا لوله ای بودند صورت می گرفت. مرحله بعدی ایجاد طرح روی مهر بود .چگونگی سبک حکاکی در شکل ابزار تاثیر می گذاشت. ساده ترین ابزار یک قلم حکاکی با نوک اریب یا تیز بود .
هخامنشیان
از 558 تا 330 ق.م سلسله قدرتمند هخامنشیان بر پهنه وسیعی از جهان حکومت می کرد. محدوده جغرافیایی این سلسله در دوران اوج شکوه در زمان داریوش بزرگ از شمال تا مناطق جنوب سیبری ، از جنوب تا خلیج فارس و دریای عمان ، از غرب تا مناطق اروپای مرکزی و شمال آفریقا و از جنوب تا جلگه سند بود.
پادشاهان هخامنشی :
• کوروش{دوم} کبیر 558-530 ق. م
• کمبوجیه دوم 530-522 ق. م
• گئومات/بردیا 522 ق. م
• داریوش یکم 522-486 ق. م
• خشایارشا یکم 486-465 ق. م
• اردشیر یکم 465-424 ق. م
• خشایارشا دوم/سسین دیانوس 424-423 ق. م
• داریوش دوم 423-404 ق. م
• اردشیر دوم 404-359 ق. م
• اردشیر سوم 359-338 ق. م
• آرسس 338-336 ق. م
• داریوش سوم 336-330 ق. م
ریشه شناسی :
در نمودار زیر ریشه شناسی و تسلسل پادشاهان هخامنشی مشاهده می شود.
ساتراپ های هخامنشی :
ساتراپهای هخامنشی 30 ساتراپ است که در تصویر زیر مشاهده می کنید.
سایتهای مهم :
سه سایت مهم هخامنشیان شوش ، تخت جمشی و پاسارگاد می باشد که اطلاعات ارزشمندی از این سایتها به دست آمده است.
سازمان اداری :
در سال 1933 و 1934 ضمن حفریات تخت جمشید پایتخت امپراطوری پارس در دیوار استخکامات چندین هزار لوح گلی با متن های به خط میخی عیلامی به دست آمد. این لوح ها در زمان فرمانروایی داریوش بزرگ نوشته شده و تاریخ آن سیزدهمین تا بیست و هشتمین سال فرمانروایی داریوش را در بر میگیرد.این مجموعه بخش کوچکی از بایگانی واقعی دیوان شاهی بود.
لوح ها به صورت خام نگهداری می شد اما وقتی اسکندر در سال 330 ق.م پس از تسخیر تخت جمشید مجموعه کاخ ها را به آتش کشید ، در حالی که تعداد نامشخصی از لوح ها برای همیشه نابو د شد ، تصادفا بخشی از آنها در لهیب آتش بزرگ پخته شد و برای ما محفوظ ماند. لوح های موجود مربوط به سرزمین اصلی هخامنشیان ، یعنی پارس یا فارس امروزی و سرزمین جلگه ای و پرآب عیلام است.
متن ها در مجموع فقط یادداشت های اداری است .در میان این اسناد حتی گاهی پرداخت ها ومخارج چند ماه یا حتی یک سال تمام در یک حسابرسی نهایی جمع بندی شده است. با در کنار هم نهادن این اطلاعات مجرد و پراکنده ، به تصویر جانداری از زندگی امپراطوری هخامنشیان دست می یابیم.
در میان لوح ها گاهی هم سند های یک حوزه و هم گزارش بندی این سند ها موجود است. تصدیق درستی این ترازنامه ها با سه کارمند بوده که نخست از کسی که رئیس کل انبار بخش مربوط است نام برده شده است و مهر وی در روی سند زده شده است . پس از رئیس کل انبار مقام دوم همیشه یک آتش ریز است . این مقام ، مقام رسمی روحانی محل است . او بایستی همزمان امور اداری را کنترل می کرد و با مهر خود مسئولیت صحت صدور سند را به عهده می گرفت. مقام سوم نگهبان انبار نامیده شده است.
با توجه به مطالب بالا می توان دریافت که در بار هخامنشی دارای یک سلسله مراتب دیوانی بوده است . از یافته های تخت جمشی می توان با این مقام ها آشنا شد.
بلند پایه ترین مقام های نظام اداری :
1 – رئیس تشریفات – شاهنشاهی بزرگ ایران به ساتراپ های بزرگی تقسیم شده بود که در راس هر یک از آنها ساتراپی قرار داشت ام سرزمین مرکزی ایران ، یعنی پارس بدون ساتراپ بود و شخص شاه و بلندپایه ترین مقام پس از او که او را رئیس تشریفات نامیده ایم مستقیما حکومت می کردند. قلمرو وظایف رئیس تشریفات بسیار گسترده بود.برای آنکه بتواند از عهده تمام وظایفش بر آید منشی های متعدد داشت. مسافرانی که از ساتراپ های هخامنشی می آمدند همیشه گذر نامه ای از ساتراپ خود همراه داشتند . ظاهرا کارمندان خق صدور گذرنامه نداشتند . در تخت جمشی معمولا رئیس تشریفات مدارک مربوط به سفر را صادر می کرد. هنگامی که شاه اقامتش را تغییر می داد رئیس تشریفات می بایستی تدارکات لازم را برای راحتی سفر و هنگام ورود وی به منزل جدید فراهم می آورد.رئیس تشریفات مسئول ذخیره مایحتاج و نظارت بر مالیات ها نیز بود.
2 – قائم مقام رئیس تشریفات – قائم مقام رئیس تشریفات دارای همه وظایفی بود که برای رئیس تشریفات بر شمردیم .او در غیاب شاه و رئیس تشریفات مسئولیت اداره امور را بر عهده داشت.
3 – سازمان دربار – در پایان نبشته های بسیاری از لوح ها ، یادداشت منشی به چشم می خورد. منشی ها ی سازمان در بار نام خود را روی لوح ها می نوشتند و لابد خود نیز مقام ویژه ای داشتند . چون معمولا دستور های دربار و یا قائم مقام رئیس تشریفات از اعتبار ویژه ای برخوردار بود و همچنین همه گزارش های دیوانی اداری زیر نظر این دو بود حتما لازم بوده است که به هنگام کنترل دریافت شود که چه کسی دستور را نوشته است . به همین دلیل اغلب منشی نام خود را می آورد.جالب است که بیشتر منشی ها نام ایرانی دارند.
4 – خزانه دار – یکی دیگر از مدیران تخت جمشید خزانه دار در بار بود .در اغلب موارد خزانه دار از رئیس تشریفات دستور می گرفت که مثلا چه مقدار نقره به کارکنان در بار بپردازد. مسئولیت همه پرداخت ها با خزانه دار بود.
در انتها نیز همه کارمندان و کارکنان دربار قرار داشتند.
مهر:
یک کارمند در سفر همیشه گذر نامه ای ممهور به همراه داشت. در این گذرنامه آمده بود که دارنده گذرنامه از سوی چه کسی ماموریت دارد ، چه مسیری را طی می کند و چه میزان آذوقه برای مصرف شخصی خود باید دریافت کند.این هزینه ها ثبت می شد و در هر مرکز حسابرسی یک نفر عیلامی با گل تازه آماده انجام وظیفه بود . نویسنده فورا کلوچه ای از گل برمی داشت و با دست هایش آن را به شکل لوح در می آورد . اغلب اثر این دست ها بر روی گل دیده می شود.یک روی لوح با دست شکل گرفته ، بر میزی کوبیده می شد تا سطح آن هموار شود . سرانجام کارمند مسئول روی سمت چپ همین سطح مهر خود را می فشرد.
تابلت گلی
به کمک قلم مخصوص نشان میخی را روی لوح ثبت می کردند و کالای تحویل شده را به دقت ثبت می کردند ، کارمند مخصوص با مهر خود نوشته را تایید می کرد و دریافت کننده نیز نقش مهر خود را یا در قسمت پایین نوشته و یا اگر جای کافی نبود بر پست لوح می گذارد.
تابلت گلی با تعدادی اثر مهر
بنابراین هر عضو دربار شاهنشاهی هخامنشیان که به نحوی با سازمان اداری سر و کار داشت می بایستی همیشه مهر خود را به همراه داشته باشد.از همین روی برخی از کارمندان مهر خود را از گردن خویش می آویختند. مجسمه کوچکی از عاج که متاسفانه سر آن از میان رفته به خوبی نمایانگر این امر است . با اینکه این مجسمه در مصر به دست آمده است از شکل لباس آن پیداست که یک پارسی است. تصویر شماره شاید همان مهری است که از گردن مجسمه مرد یاد شده آویخته است . این مهر از کوارتز خالکدون درست شده است . این مهر که از مقر ساتراپ ایرانی در سارد به دست امده است موجود افسانه ای بالداری را با بدن شیر و یر قوچ نشان می دهد.
مجشمه از عاج
مهری از کوارتز
همانطور که ذکر شد رئیس تشریفات از بلن پایه ترین مقام های دربار بود . فرنکه رئیس تشریفات زمان داریوش بود .مهر وی گم شد و او مجبور شد به تمام ساتراپ ها بخشنامه کند که مهرش گم شده است و مهر جدید خود را معرفی کند. روی مهر وی نام او به خط آرامی نوشته شده است.
اثر مهر فرنکه
جانشین فرنکه در زمان خشایارشا ، اسپه چانه، مهر ویژه خود را داشت اما مهر او به خط عیلامی است .
اثر مهر اسپه چانه
جانشین اسپه چانه ، رته تخمه که از سال 4 تا 19 خشایارشا رئیس تشریفات بود یک مهر شاهی از خشایارشا دریافت کرد . این مهر از آن داریوش بود . روی این مهر به فارسی باستان ، عیلانی و بابلی نوشته شده بود «من داریوش ... »، ظاهرا« شاه شاهان» . بقیه متن مهری که اثرش در دست است خوانا نیست.در این مهر در میان دونخل یک پهلوان شاه با لباس پارسی و تاج مضرس نقش شده که با دو دست اش گریبان دو شیری را که در دو طرفش ایستاده گرفته است.
اثر مهر رته تخمه
بعدها هنگامی که در سال 20 خشایارشا ، رته ثورا به مقام رئیس تشریفات رسید به دریافت یکی از مهر های خشایارشا با متن «من خشایارشا شاه شاهان» مفتخر شد.
اثر مهر رته ثورا
مهر هخامنشی
منابع مهم مطالعاتی مهر های هخامنشی خزانه تخت جمشید مربوط به داریوش اول ، خشایارشا و اردشیر، آرشیو موراشو از نیپور همزمان با اردشیر و داریوش دوم است.مهر های موجود در آرشیو تخت جمشید از لحاظ تصویرنگاری نسبت به آرشیو موراشو تنوع کمتری دارند. مهرهای رایج این دوره را می توان به دو گروه مهرهای استامپی و مهرهای استوانه ای تقسم کرد.بیشترین تعداد مهرها را مهرهای استوانه ای تشکیل می دهند.شواهدی نیز از وجود مهرهای استامپی که به صورت مهر نگین استفاده می شدند در دست است. این نوع استامپی برخلاف مهر استوانه ای که کاربرد رسمی داشتند بیشتر شخصی و خصوصی بودند .مهرهای هخامنشی به علت ارتباط تصویرنگاری و حکاکی با با هنر دوتمدن بابل و آشور به طور کامل جانشین مهرهای بابل جدید در بابل شد.
جان بردمن بر اساس طرحهای حکاکی شده روی مهرهای استامپی هخامنشی آنها را به 4 گروه تقسیم کرده که عبارتند از :
1- مهرهایی با طرح یونانی و به سبک یونانی
2- مهرهایی با طرح شرقی و مشابه آنچه که در دیگر آثار هخامنشی دیده شده
3- مهرهایی با سبک درباری هخامنشی
4- مهرهایی با طرحهای غیر یونانی ، آناتولی و هخامنشی و بدون کتیبه
مهمترین نمونه از مهر استوانه ای این دوره مهر مربوط به داریوش شاه بزرگ هخامنشی است که از مقبرهای نزدیک طبس در مصر یافت شده است و در موزه بریتیش میوزیوم لندن نگاهداری می شود.این مهر 3.7 سانتی متر ارتفاع دارد . این مهر دارای سبکی است که در حجاری های هخامنشی در ایران استفاده شده است.در یک طرف این مهر نقش شاه است در ارابه دوچرخ با کمانی در دست در حال تیراندازی به سوی شیری که روی دو پای عقب خود ایستاده است.شیر دیگری که با تیر شاه کشته شده زیر ارابه افتاده است.ارابه رانی نیز در حال راندن است. در بالای سر شاه تصویر اهورامزدا و در طرفین ارابه نیز دو درخت نخل حکاکی شده اند. نخل در فرهنگ هخامنشیان سمبل حاصلخیزی است. در طرف دیگر مهر نام پادشاه و عنوان او به فارسی باستان ، عیلامی و بابلی حک شده است.
مهر داریوش بزرگ
این مهر علاوه بر اینکه دارای ویژگی های هنر هخامنشی است اما نفوذ هنر یونان و آشور و بابل را نیز نمی توان نادیده انگاشت.
جنس مهرها ی هخامنشی:
از مهرهای مهم هخامنشیان مهر های عقیق بشکه ای می باشد و همانطور که ذکر گردید عقیق از بدخشان افغانستان به ایرا ن آورده می شد.
مهر عقیق بشکه ای شکل ، ایران ، هخامنشی ، قرن 6 و 5 ق.م
بیشتر مهرهای استوانه ای ظریف هخامنشی از سنگ یمانی روشن ، سنگ لاجورد آبی تند یا سنگ های رنگارنگ دیگر ساخته می شدند . مهرهای ساخته شده از مواد پست تر ، مانند سنگ آهکی صورتی مایل به قهوه ای یا خاکستری یا سیاه ، سنگ صابونی یا حتی گل پخته احتمالا به کارمندان با درجات پایین تر تعلق داشتند.
مهر استوانه ای ، عقیق ، با دو سبک هخامنشی – بابل جدید
مهرهای حلقه انگشتری نیز در حفریات ایران و میان رودان از زمان هخامنشیان به دست آمده است که یکی از بهترین نوع کار و طراحی متغلق به گروهی است که به نام ایرانی – یونانی معروفند. این نوع مهرها با سنگ و فلزات گرانبها کارشده اند.
نقوش مهرهای هخامنشی
• تصاویر و نقوش روی مهر به طور کلی به گروه های زیر تقسیم بندی می گردد:
1. مجالس میهمانی
2. صخنه های جنگ
3. صحنه های شکار
4. تصاویر حیوانات بادرخت مقدس یا بدون آن
5. تصاویر حیوانات در ارتباط با انسان
6. تصاویر اسفنکس و گریفون
در صحنه های شکار تصویر شخصی با لباس پارسی و تاجدار در حالت های نبرد تن به تن یا در حال تیراندازی به حیوانات مشاهده می شود.این شخص گاهی بین دو حیوان بالدار ایستاده و گاهی مسلح به تیر و کمان یا نیزه است و گاهی در حال بلند کردن آنها از طریق پاهای عقبی حیوان است.
مهر استوانه ای از سنگ یمانی ، ایران ، هخامنشی ، قرن 6 و5 ق.م
طرح لباس ها در این دوره نیز دارای خصوصیات خاص زمان خود است . در حالت معمولی لباس آستین گشاد و آویزان و دامن دارای چین های عمودی که به طور اریب زیر یکدیگر قرار می گیرند . گوشه چین ها به دو صورت راست یا افتاده است . در اثر کشیده شدن کمربند شیارهایی روی کمر ایجاد می شده است . این نوع لباس شبیه تونیک یا قباهای کوتاه یونانی است با این تفاوت که در هنر یونان چین های لباس در جلو دسته می شدند ، اما در هخامنشی طرح لباس در جلو دارای حالت گرد است. ما نمونه این پوشش را در نقوش تخت جمشید داریم . خانم ادیت پرادا برای مهرهای استوانه ای که دارای نقوش با این لباسند واژه پروتو- هخامنشی را به کار برده است .در این گونه طرح ها موی سر به صورت جمع شده در پشت گردن و گاهی با سربند به روش آشوری آرایش شده است. مو غالبا بلد و دارای شیارهای عمودی است. گاهی تاج با لبه زیگزاگی نیز بر سر پهلوانان و شاهان روی مهرها دیده می شود. جان بردمن اینگونه اشخاص را "قهرمان مادی" می نامد چرا که معتقد است آنهایی که لباس مادی دارند ،مادی و آنهایی که پوشش شبیه آشوریان دارند پارسی اند.
مهر استوانه ای ، هخامنشی ،انواع مختلف پوشاک هخامنشی
گریفون شیرها که در هنر آشور میانی نیز دیده شده از طرح های رایج دوره هخامنشی است. این شیرها غالبا دارای گوشهای دراز با شاخهای گاو نر ، یک بدن شیر با پاهای جلو ، بالدار ،پنجه هایی مانند پرنده و یک دم کوتاه مواج است.
اسفنکسهای شاهی نیز در حالتهای مختلف گاهی کنار گیاهان یا زیر صفحه خورشید بالدار قرار دارند . گاو نر بالدار سلطنتی که روی مهر های سوسکی شکل و استوانه ای دیده شده روی مهرهای هرمی شکل نیز مشاهده شده است.این نوع تصاویر را میتوان در حکاکی های یونان باستان مشاهده کرد.
مهر استوانه ای ، آشور جدید
بیشترین موضوع مشترک در مهرهای هخامنشی نمایش شخصی تاجدار با لباس پارسی است که به طور پیروزمندانه ای بین دوحیوان یا دو موجود بالدار ایستاده است.
مهر استوانه ای ، لبنان ، هخامنشی ، سده 5 ق.م
مهرهای هخامنشی کوچکتر از مهر های سبک آشور جدید و بابل جدید بوده و در نقاط مختلف امپراطوری پهناور هخامنشی مانند جیحون ، سینایی ، ماراتون و مصر یافت شده اند.
مهر استوانه ای ، ماراتون ، یونان ، هخامنشی
مهر استوانه ای – تپه Heir ، سینایی قرن 5 ق.م
مهر استوانه ای ، مصر ، هخامنشی ، با کتیبه به سه زبان پارسی باستان ، عیلامی و بابلی (داریوش اول،شاه بزرگ)
مهر استوانه ای ، گنجینه جیحون ، صحنه نبرد با دشمن
مهرهای زنان هخامنشی
نقوش روی مهرها می تواند بیانگر نقش و وضعیت زنان در دوره هخامنشی باشد.
نقش مهر زیر که امروزه در موزه لوور پاریس نکهداری می شود ظاهرا مجلس بارعام در تخت جمشید است. درست به همان شکل که شاه در مجلس بار نشسته است در این مهر زنی بلندپایه بر صندلی تخت مانندی که پشتی مرتفعی دارد نشسته ، پاهایش را روی چهارپایه گذاشته و گل نیلوفری در دست دارد .لباس این زن لباس دربار هخامنشی است . در مقابل او ندیمه ای با موی بافته بلند ایستاده است و پرنده ای در دست دارد.
در مهرهای زیادی زنان ایرانی با لباس چین دار دیده شده اند . مثلا در مهر زیر که در لندن نگهداری می شود زنی را میبینیم گل نیلوفری در دست و با موی بلندی که در قسمت پایین چندین گلوله به آن بافته شده است.
در مهر دیگری در آکسفورد مردی ایرانی با لباس سوارکاری و باشلق روی چهارپایه ای نشسته و در مقابل وی زنی با لباس دیگر جام به دست در حال پذیرایی است .
در مهری که امروز در لندن نگهداری می شود به وضوح پیداست که پرنده ای که اغلب در نقش زن های نشسته به چشم می خورد به هیچ وجه برای قربانی کردن در راه خدایان نیست . در اینجا زنی نشسته در حال دادن پرنده کوچکی به دخترش برای بازی است .این مهر چهار رویه است.
در زیر مهر ملکه رته بامه همسر اول داریوش را مشاهده می کنید که نقش یک سوارکار در حال شکار دوگورخر است.
نقش زیر مربوط به مهری استوانه ای در لوور است که زنی را در حال آرایش نشان میدهد. زنی متشخص در حالی که روی چهارپایه ای نشسته است به آینه نگاه می کند. ندیمه ای که در پشت سر او ایستاده است مشغول بادزدن اوست.
مهرهای عامه
همانطور که قبلا ذکر شد مردم عامی نیز میتوانستند مهر داشته باشند . در زیر مهر کشاورزی را مشاهده می کنید که در حال شخم زدن زمین است.
در انتها به معرفی تعدادی مهر شاخص بدست آمده از حفریات سایتهای هخامنشی می پردازیم.
الف – آتشدان – بخوردان ، هخامنشی
ب – مهر استوانه ای با نقش اهورامزدا و موجودات اسطوره ای
ج – مهر استوانه ای ، کرمانشاه ، ایران ، با نقش حیوان بالدار و نقش حاشیه که موتیف مصری می باشد.
مهر استوانه ای سنگی
محل کشف : خزانه تخت جمشید ، نام حفار : اشمیت ، محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه (ش ثبت 1448) ،
ابعاد : 1× 2 سانتی متر ، شماره نگاتیو :16577
مهر چند وجهی
محل کشف : شوش ، ابعاد 4/1× 2 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 818)
شماره نگاتیو :2-16091
مهر استوانه ای با کتیبه به خط میخی
محل کشف : خزانه تخت جمشید ، نام حفار : اشمیت
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 695)
شماره نگاتیو :94.16.93.16.90.16.89.16
مهر استوانه ای
محل کشف : پاسارگاد ، نام حفار : اشمیت 1340
محل نگهداری :موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 2257)
ابعاد : طول 6/2 سانتی متر و قطر 3/1 سانتی متر
مهر استوانه ای
محل کشف : شوش
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 70/1447)
مهر استامپی – استوانه ای
محل کشف : تخت ابونصر
ابعاد 30/2 × 1/2 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 815)
مهر استامپی
محل کشف : خزانه تخت جمشید ، راهرو بین اتاقهای 37 و 40 در کف راهرو
نام حفار : اشمیت ، ابعاد : 25/2 × 2/1 سانتی متر
محل نگهداری :موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 775)
شماره نگاتیو : 16085
مهر استامپی
محل کشف : نامعلوم ، تاریخ کشف 13/4/1334 ، محل نگهداری :موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 1850)
مهر استوانه ای
محل کشف : اصفهان
تاریخ کشف : 12/2/1341
ابعاد 6/1 × 2/2 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه ( ش ثبت 2311)
مهر استامپی
محل کشف : خوزستان
ابعاد :طول 2 سانتی متر ، قطر 8/1 سانتی متر
محل نگهداری : موزه ملی ایران – بخش مهر و سکه (ش ثبت 215/1360)
فهرست مانبع
1- ماری کخ . از زبان داریوش .ترجمه پرویز رجبی.1377
2- علی اکبر سرفراز.بهمن فیروزمندی. باستان شناسی و هنر دوره تاریخی ماد هخامنشی اشکانی ساسانی .1381
3- یوزف ویستهوفر . ایران باستان .ترجمه مرتضی ثاقب فر .1378
4- سیما میری . مهرهای هخامنشی. مجموعه مقالات موزه ملی ایران .1384
5- ملکزاده بیانی . تاریخ مهر در ایران از هزاره چهارم تا هزاره اول.1363
achaemenid seals
أختام أخيمينييد
نمایش تصویر
اطلاعات بیشتر واژه
آواشناسی:
منبع:
واژه‌نامه آزاد
معادل ابجد:
1267
شمارگان هجا:
دیگر زبان ها
انگلیسی
achaemenid seals
عربی
أختام أخيمينييد
تشریح نگارش (هوش مصنوعی)
کلمه "مهرهای هخامنشی" به ترکیب "مهر" و "هخامنشی" اشاره دارد. قواعد فارسی و نگارشی مربوط به این عبارت به شرح زیر است:
-
تعریف و معنی:
- "مهر" به معنای علامت یا نشانی است که برای اثبات اصالت و اعتبار مستندات و مدارک استفاده می‌شود. همچنین به شی‌ء کوچک یا دایره‌ای که بر روی آن نقوش یا نوشته‌ای حک شده، اطلاق می‌شود.
- "هخامنشی" به سلسله‌ی پادشاهی هخامنشیان اشاره دارد که در تاریخ ایران باستان و به ویژه در دوران داریوش و خشایارشا معروف است.
-
نحوه‌ی نگارش:
- کلمات "مهر" و "هخامنشی" به صورت جدا از هم و با رعایت فاصله نوشته می‌شوند.
- در زبان فارسی، حالت جمع کلمه "مهر" با پسوند "ها" به دست می‌آید. بنابراین "مهر" به "مهرها" تبدیل می‌شود.
-
فعل و صفت:
- در جمله‌هایی که از این ترکیب استفاده می‌شود، باید توجه کرد که فعل و صفت با مفهوم گنجانده شده در عبارت مطابقت داشته باشد.
-
علامات نگارشی:
- اگر این عبارت بخشی از جمله باشد، باید با توجه به قوانین نگارشی از علائم صحیح استفاده کرد. به عنوان مثال، اگر بخواهیم به مهرهای هخامنشی در یک جمله اشاره کنیم، می‌توانیم بگوییم: "مهرهای هخامنشی نمونه‌های با ارزشی از هنر و فرهنگ آن دوران هستند."
- تلفظ صحیح:
- در هنگام تلفظ، توجه به سکته‌ها و هجای صحیح کلمات اهمیت دارد. "مهرهای" به صورت "مهرهای" و "هخامنشی" به صورت "هَخامَنی" تلفظ می‌شود.
استفاده صحیح و به‌جا از این ترکیب می‌تواند به انتقال درست مفهوم و اطلاعات کمک کند.