جنین در رحم مادر چگونه تكامل می یابد؟

امام صادق علیه ‏السلام

- لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ: نَبتَدِئُ - يا مُفَضَّلُ - بِذِكرِ خَلقِ الإِنسانِ فَاعتَبِر بِهِ؛ فَأَوَّلُ ذلِكَ ما يُدَبَّرُ بِهِ الجَنينُ فِي الرَّحِمِ وهُوَ مَحجوبٌ في ظُلُماتٍ ثَلاثٍ: ظُلمَةِ البَطنِ، وظُلمَةِ الرَّحِمِ، وظُلمَةِ المَشيمَةِ، حَيثُ لا حِيلَةَ عِندَهُ في طَلَبِ غِذاءٍ، ولا دَفعِ أذىً، ولاَ استِجلابِ مَنفَعَةٍ، ولا دَفعِ مَضَرَّةٍ؛ فَإِنَّهُ يَجري إلَيهِ مِن دَمِ الحَيضِ ما يَغذوهُ كَما يَغذُو الماءُ النَّباتَ، فَلا يَزالُ ذلِكَ غِذاءَهُ، حَتّى إذا كَمُلَ خَلقُهُ وَاستَحكَمَ بَدَنُهُ وقَوِيَ أديمُهُ عَلى مُباشَرَةِ الهَواءِ وبَصَرُهُ عَلى مُلاقاةِ الضِّياءِ، هاجَ الطَّلقُ بِاُمِّهِ فَأَزعَجَهُ أشَدَّ إزعاجٍ وأعنَفَهُ، حَتّى يولَدَ. وإذا وُلِدَ صُرِفَ ذلِكَ الدَّمُ الَّذي كانَ يَغذوهُ مِن دَمِ اُمِّهِ إلى ثَديَيها، فَانقَلَبَ الطَّعمُ وَاللَّونُ إلى ضَربٍ آخَرَ مِنَ الغِذاءِ، وهُوَ أشَدُّ مُوافَقَةً لِلمَولودِ مِنَ الدَّمِ، فَيُوافيهِ في وَقتِ حاجَتِهِ إلَيهِ، فَحينَ يولَدُ قَد تَلَمَّظَ وحَرَّكَ شَفَتَيهِ طَلَباً لِلرَّضاعِ، فَهُوَ يَجِدُ ثَديَي اُمِّهِ كَالإِداوَتَينِ المُعَلَّقَتَينِ لِحاجَتِهِ، فَلا يَزالُ يَغتَذي بِاللَّبَنِ ما دامَ رَطبَ البَدَنِ رَقيقَ الأَمعاءِ لَيِّنَ الأَعضاءِ. حَتّى إذا تَحَرَّكَ وَاحتاجَ إلى غِذاءٍ فيهِ صَلابَةٌ لِيَشتَدَّ ويَقوى بَدَنُهُ، طَلَعَت لَهُ الطَّواحِنُ مِنَ الأَسنانِ وَالأَضراسِ لِيَمضَغَ بِهِ الطَّعامَ، فَيَلينَ عَلَيهِ ويَسهُلَ لَهُ إساغَتُهُ، فَلا يَزالُ كَذلِكَ حَتّى يُدرِكَ، فَإِذا أدرَكَ وكانَ ذَكَراً طَلَعَ الشَّعرُ في وَجهِهِ، فَكانَ ذلِكَ عَلامَةَ الذَّكَرِ وعِزَّ الرَّجُلِ الَّذي يَخرُجُ بِهِ عَن حَدِّ الصِّبا وشَبَهِ النِّساءِ، وإن كانَت اُنثى يَبقى وَجهُها نَقِيّاً مِنَ الشَّعرِ لِتَبقى لَهَا البَهجَةُ وَالنَّضارَةُ الَّتي تُحَرِّكُ الرِّجالَ لِما فيهِ دَوامُ النَّسلِ وبَقاؤُهُ. اِعتَبِر يا مُفَضَّلُ، فيما يُدَبَّرُ بِهِ الإِنسانُ في هذِهِ الأَحوالِ المُختَلِفَةِ، هَل تَرى يُمكِنُ أن يَكونَ بِالإِهمالِ؟ ! فَرَأَيتَ لَو لَم يَجرِ إلَيهِ ذلِكَ الدَّمُ وهُوَ فِي الرَّحِمِ، ألَم يَكُن سَيَذوي ويَجُفُ‏كَما يَجُفُّ النَّباتُ إذا فَقَدَ الماءَ؟ ولَو لَم يُزعِجهُ المَخاضُ عِندَ استِحكامِهِ، ألَم يَكُن سَيَبقى فِي الرَّحِمِ كَالمَؤُودِ فِي الأَرضِ؟ ولَو لَم يُوافِقهُ اللَّبَنُ مَعَ وِلادَتِهِ، ألَم يَكُن سَيَموتُ جَوعاً أو يَغتَذي بِغِذاءٍ لا يُلائِمُهُ ولا يَصلُحُ عَلَيهِ بَدَنُهُ؟ ولَو لَم تَطلُع عَلَيهِ الأَسنانُ في وَقتِها، ألَم يَكُن سَيَمتَنِعُ عَلَيهِ مَضغُ الطَّعامِ وإساغَتُهُ، أو يُقيمُهُ عَلَى الرِّضاعِ فَلا يَشتَدُّ بَدَنُهُ ولا يَصلُحُ لِعَمَلٍ، ثُمَّ كانَ تَشتَغِلُ اُمُّهُ بِنَفسِهِ عَن تَربِيَةِ غَيرِهِ مِنَ الأَولادِ؟ ولَو لَم يَخرُجِ الشَّعرُ في وَجهِهِ في وَقتِهِ، ألَم يَكُن سَيَبقى في هَيئَةِ الصِّبيانِ وَالنِّساءِ فَلا تَرى لَهُ جَلالَةً ولا وَقاراً؟

- خطاب به مفضّل بن عمر: ای مفضل! با یاد كردن از خلقت انسان، آغاز می‏كنیم. از آن، پند گیر. آغاز آن، تدبیر جنین در رَحِم است، در حالی كه در سه پرده از ظلمت قرار دارد: ظلمت شكم، ظلمت زهدان و ظلمت یوگان. آن‏جا كه جنین، نه چاره‏ای برای جُستن خوراك دارد، نه راهی برای دور كردن آزار، نه فراهم ساختن منفعت، و نه از خود راندن زیان. در این هنگام، آنچه او را تغذیه كند، از خون حیض به سویش جریان می‏یابد، چنان كه آب، گیاه را تغذیه كند. همین، پیوسته غذای اوست تا آن‏گاه كه خون خلقت وی، كامل شود، بدنش استحكام یابد، پوستش یارای تماس با هوا، و چشمش توان رویارویی با نور بیابد. درد زایش مادر، او را برانگیزد و به سختی بیازارد و بفشرد تا كودك، زاده شود. پس از زاده شدن كودك، آن خونی كه او را از خون مادرش تغذیه می‏رساند، به پستان‏های مادر می‏رود و مزه و رنگ آن به نوعی دیگر از خوراكی كه بیش از خون با كودك سازگاری دارد، بدل می‏شود تا به‏گاه نیاز، او را همراهی كند. چنین است كه چون كودك زاده شود و لب‏های خود را در جستجوی شیر بگشاید و از این سو بدان سو بچرخاند، پستان‏های مادر را به‏سان دو مَشكِ كوچك كه برای برآوردن نیاز او آویخته شده‏اند، می‏یابد و از آن پس، تا هنگامی كه بدنش مرطوب، اندام‏های درونی‏اش نازك و اعضای بدنش نرم است، از این شیر تغذیه می‏كند. امّا آن زمان كه این كودك به تحرّك آید و به غذایی درشت‏تر نیازمند افتد تا بدان استحكام یابد و تنش نیرومند گردد، دندان‏های آسیا و دندان‏های كناری سر برآورند تا به كمك آنها، غذا را بجَوَد و بدین‏سان، غذا برای او نرم و آسان و گوارا گردد. انسان، پیوسته در این وضعیت است تا هنگامی كه به بلوغ برسد. پس چون به بلوغ رسید، اگر نرینه باشد، موی در چهره او رُخ نماید و این، نشان مردیِ وی باشد - و كم‏اند مردانی كه از مرزِ خُردسالی فراتر برده شده باشند و همانند زنان باشند - و اگر هم مادینه باشد، چهره‏اش پیراسته از مو بماند تا همچنان از خوش‏نمایی و شادابی، كه مردان را به آنچه استمرار و ماندگاری نسل در آن است، برانگیزد. ای مفضّل! در آنچه انسان در این وضعیت‏های متفاوت، بدان تدبیر می‏شود، بنگر. آیا به گمان تو این همه به اِهمال و وِلِنگاری صورت پذیرفته است؟ به گمان تو، اگر در هنگامی كه در رَحِم بود، آن خون به سوی وی جریان نمی‏یافت، آیا نمی‏چروكید و آن‏سان كه گیاهی به گاه بی‏آبی می‏خشكد، نمی‏خشكید؟ یا آن هنگامی كه استحكام یافته بود، اگر درد زایش او را نمی‏فِشُرد و نمی‏آزُرد، آیا همچنان به‏سانِ دفن شده‏ای در خاك، در رَحِم نمی‏مانْد؟ یا اگر پیدایش شیر با ولادت او همخوان نبود، آیا او از گرسنگی نمی‏مُرد یا ناگزیر نبود از غذایی تغذیه كند كه با وی، سازگاری ندارد و بدنش با آن استواری نمی‏یابد؟ اگر هم در وقت مناسب خود، دندان‏ها بر او نمی‏رویید، آیا جویدن و گوارش غذا برای وی ناشدنی نبود؟ یا ناگزیر نمی‏بایست او را بر همان شیرخوارگی نگه می‏داشت تا در نتیجه، بدنش استحكام نیابد و به هیچ كاری نیاید و افزون بر آن، مادرش را به خود مشغول بدارد تا از تربیت دیگر فرزندان بازمانَد؟ [سرانجام ،] اگر در هنگام‏خود، مو بر چهره او نمی‏رویید، آیا همچنان بر ریخت كودكان نمی‏مانْد تا هیچ شُكوه و جلالی در وی نبینی؟

منبع: بحار الأنوار، جلد 60، صفحه 377، حدیث 98 وج 3، صفحه 62 كلاهما نقلاً عن الخبر المشتهر ب- توحید المفضّل دانش نامه احادیث پزشكی: 1 / 652