شفاعت

بنابر آیات و روایات چه افرادی می‌توانند شفاعت كنند؟

از نظر قرآن و روایات اسلامی حق شفاعت درباره گروه‌ها، افراد، مكان‌ها، قرآن و ... فراوان به چشم می‌خورد كه به مجموع آن‌ها به اختصار اشاره می‌شود:

یكم. خدای تبارك و تعالی؛ « و آخر من یشفع هو أرحم الرّاحمین».[۱]

دوم. رسول گرامی اسلام(ص) و امامان معصوم(ع)؛ خداوند درباره شفاعت پیامبر می‌فرماید: « وَلَسَوْفَ یُعْطِیكَ رَبُّكَ  فَتَرْضَى‏؛[۲] و به زودى پروردگارت (چیزى) به تو عطا كند كه خشنود شوى»، «عَسَى‏ أَن یَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحْمُوداً؛[۳] باشد كه پروردگارت تو را به مقامى محمود و پسندیده برانگیزد». پیامبر(ص) نیز فرمود: « ادَّخَرتُ شَفاعَتِی لِأهلِ الكَبائرِ مِن اُمَّتِی».[۴] شفاعت پیامبر(ص) را شفاعت كبرا می‌نامند.

سوم. قرآن مجید؛ پیامبر(ص) فرمود: «... اِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْكُمُ الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْكُمْ بِالْقُرآنِ فَانَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّق؛[۵] هر گاه آشوب‌ها چون شب تار شما را فرا گرفت به قرآن تمسّك جویید، زیرا قرآن شفیعی است كه شفاعتش پذیرفته است. گزارش بدی‌ها را می‌دهد و گفته او تصدیق می‌شود.»

چهارم. پیامبران الهی(ع)؛ ظاهر بعضی آیات این است كه انبیای الهی گاه در صدد درخواست مغفرت برای تبه‌كاران خاص بوده‌اند و چنین درخواستی امضاء شده است.

پنجم. فرشتگان؛ كه شفاعتشان چیزی جز استغفار آنان نیست.

ششم. اطاعت از فرمان خدا؛ « فَاجعَلُوا طَاعَةَ الله... وَ شَفِیعاً لِدَرَكِ طَلِبَتِكُم؛[۶] برای رسیدن به خواسته‌های مشروع خود، پیروی و اطاعت خدا را شفیع خود قرار دهید.»

هفتم. توبه و بازگشت به خدا؛ مؤثرترین شفیع در دنیا توبه است، زیرا نفوذ شفاعتِ شفیعانی چون انبیاء و فرشتگان، تنها در غیر شرك و كفر و نفاق است و فقط شامل موحّدان و مسلمانانِ آلوده به گناه می‌شود. قرآن كریم در این زمینه می‌فرماید:« إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَن یُشْرَكَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِكَ لِمَن یَشَآءُ؛[۷] بی گمان خداوند این را كه بدو شرك ورزند، نمی‌آمرزد و گناه پایین‌تر از آن را برای هر كس كه بخواهد می‌بخشاید.» و نیز می‌فرماید: « اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ؛[۸] براى منافقان استغفار كنى یا استغفار نكنى، (یكسان است.) اگر هفتاد بار برایشان آمرزش بخواهى، خداوند هرگز آنان را نخواهد بخشید.» راز بی فایده بودن استغفارِ دیگران برای آنان نیز این است كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند و خدا كافران و فاسقان را به مقصد نمی‌رساند:« ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِى الْقَوْمَ الْفَسِقِینَ ‏»[۹]. در حالی كه اگر آنها توبه كنند و دست از شرك و نفاق خود بردارند، نجات می‌یابند.

از این رو امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید:«لَا شَفیعَ أنجَحُ مِنَ التَّوبة»[۱۰] و قرآن نیز به طور عام می‌گوید: « قُلْ یَا عِبَادِىَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلَى‏ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ‏؛[۱۱] بگو: اى بندگان من كه بر نفس خویش اسراف (و ستم) كرده‌‏اید! از رحمت خداوند مأیوس نشوید، همانا خداوند همه‏‌ى گناهان را مى‌‏بخشد، زیرا كه او بسیار آمرزنده و مهربان است.» و از مسلّمات فقه ما این است كه « الاسلامُ یَجُبُّ مَا قَبلَهُ».[۱۲]
البته نقطه امتیاز شفیعانی چون پیامبران و فرشتگان نسبت به توبه این است كه شفاعت آنان در قیامت نیز مؤثر است، در حالی كه توبه، به دنیا اختصاص دارد.

هشتم. مؤمنان و پارسایان؛ برخی آیات نشان می‌دهد كه مؤمنان نیز جزو شفیعان‌اند.

نهم. شهیدان راه خدا. دهم. دانشمندان و دین پژوهان. یازدهم. دانش پژوهان دین و قرآن. دوازدهم. خویشاوندان(رحم، حمیم). سیزدهم. همسایگان. چهاردهم. امانت داران. پانزدهم. روزه. شانزدهم. درود بر محمّد و آل او(ع). هفدهم. اطفال سقط شده. هجدهم. كاملان در راستگویی(صدّیقان). نوزدهم. پیكارگران با زبان، قلم و شمشیر و ... .*
  [۱]. علم الیقین، ج۲، ص۱۳۲۵.
[۲]. ضحی(۹۳) آیه ۵.
[۳]. إسراء(۱۷) آیه ۷۹.
[۴]. بحارالانوار، ج۸، ص۳۰.
[۵]. وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۹.
[۶]. نهج البلاغه، خطبه۱۹۸.
[۷]. نساء(۴) آیات ۴۸ و ۱۱۶.
[۸]. توبه(۹) آیه ۸۰.
[۹]. همان
[۱۰]. نهج البلاغه، حكمت ۳۷۱.
[۱۱]. زمر(۳۹) آیه ۵۳.
[۱۲]. بحارالانوار، ج۸۱، ص۳۱۶؛ مستدرك الوسائل، ج۷، ص۴۴۹.
  *    نسیم اندیشه (پرسش و پاسخ‌ها از آیه الله جوادی آملی)، دفتر دوم، ص ۸۳-۸۶.

(برگرفته از مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی)