معماری اسلامی

معنی کلمه معماری اسلامی

معنی واژه معماری اسلامی

معنیمنظور از هنر و معماری اسلامی، همان هنر و معماری سرزمین*های* - خاورمیانه، آفریقای شمالی، هند شمالی و اسپانیا - است* که از آغاز قرن هفتم میلادی تحت حاکمیت مسلمانان قرار گرفتند.

خاستگاه*ها و ویژگی*ها
اهمیت تزیینات خوشنویسی و شکل مسجد، دو ویژگی اصلی هنر و معماری اسلامی هستند که عمیقاً با ایمان اسلامی ارتباط دارند و در همان روزگار آغازین دین پیشرفت کردند. پیامبر ، محمد، تاجری ثروتمند در مکه بود که در حدود 40 سالگی مجموعه عمیقی از وحی را دریافت کرد و شروع به تبلیغ دین جدیدی نمود*. این وحی*ها که مسلمانان آن*ها را پیام الهی می*انگارند، در قرآن - کتاب مقدس مسلمانان - جمع*آوری شده است. میراث غنی زبانی و ادبیات عرب در احساس احترام عمیق نسبت به قرآن نقش داشت. (1)

مرکزیت قرآن در فرهنگ اسلامی و جذابیت ویژه شکل *خط عربی سبب شد از کلام نوشتاری، به ویژه آیات قرآنی به عنوان کتیبه*های مساجد استفاده گردد و نیز تزیینات خطاطی و شیوه*های آن در تمام شاخه*های هنر اسلامی پیشرفت نماید.

در سال 622* پس از میلاد، همان سالی که مبدأ تاریخ اسلامی قرار گرفت، *حضرت محمد به شهر یثرب - که بعداً مدینه نام گرفت، هجرت نمود. در آن*جا جامعه*ای از مومنان که در پیرامون خانه محمد به عبادت مشغول بودند، گردهم آمدند. نمازگزاران عادی جامعه جدید در این مکان ساده، شکل مسجد را پایه*گذاری کردند که عبارت بود از محوطه*ای محصور و مستطیلی با آلونک*هایی (*خانه*های همسران محمد) که در طول یک ضلع آن قرار گرفته بودند و یک ایوان ناهموار (سایه*بانی که در اصل برای استفاده از سایه بوده است*) که در یک طرف برای مسلمین فقیرتر در نظر گرفته شده بود*. از این رو، تقریباً تمام مساجد نقشه خانه محمد را تکرار می*کردند و عبارت بودند از *یک محوطه محصور (صحن)، ساختمانی در یک طرف برای نماز و طاق*هایی قوسی (رواق*ها ) در اطراف محوطه.

اولین پیروان محمد *که از شبه جزیره عربستان بودند در مقایسه با امپراطوری*هایی که بعداً فتح کرده و ]سبک*های هنری آن رادر قطعه*هایی جدابغداد[ قرار گرفته است*. این شهر مدوّر از حلقه*های هم مرکزی تشکیل می*شد که اقامتگاه*، مساجد و خانواده خلیفه در حلقه مرکزی قرار داشتند. طرح اولیه این شهر، ریشه*ای ساسانی** ـ ایرانی دارد. بعداً مجتمع*های کاخی شبیه آنچه در سامرا وجود دارد در قاهره*، مدینه الزهرا (اسپانیا)، *شمال آفریقا و در استانبول*، جایی که عثمانی*ها در سال 1459 کاخ توپکپی سارایی یا کاخ موزه توپکپی امروزی را بنا کردند، ساخته شد. این سنت در قرن 14م در کاخ الحمراء - متعلق به حاکمان عرب*تبار اسپانیا - در گرانادای (قرناطه) اسپانیا *نیز ادامه پیدا کرد.

آن*چه به طور ویژه*ای در اینجا قابل توجه است، صحن شیران با*فواره آن است که این فواره با شیرهای سنگی آب فشان احاطه شده است.

شیران الحمراء همتایانی در ظروف برنزین و سفالین که شکل حیوان گرفته* دارند و اگرچه تمثالی بودن آن*ها، کارکردشان را در دسته *هنر تزیینی قرار می*دهد.

در ایران*، آخرین بنا*های بزرگ آن*هایی بودند که توسط صفویان بنا شدند. مساعدت صفویان در معماری غیر دینی، شامل می*شد بر *پل*ها و *زمین*های چوگان *و نیز کاخ*هایی از کوشک*های چوبین به گونه*ای که از طریق آن*ها می*شد از مشاهده* فواره*های همیشگی* بهره برد و مسابقات چوگان را مشاهده نمود*. بخش دیگری از کاخ، یگ گالری هنری بود که شاه عباس اول آن را برای* کلکسیون چینی*اش در نظر داشت.

کاروانسرا («هان» در ترکی) ره*آورد ویژه سلجوقیان برای هنر غیر دینی است. این استراحت*گاه*ها که برای مسافران در طول*مسیر کاروان*ها* بنا می*شد*، شامل تالاری راهرووار و *محوطه*ای برای حیوانات بود. انواع دیگری از ساختمان*ها که در تاریخ معماری مهم هستند، عبارت*اند از حمام*های عمومی*، بازارها، باغ*ها و نیز آلاچیق*های باغی*، رباط**ها یا دژهای مرزی که نمونه برجسته آن، هم اکنون تنها در تونس یافت می*شود.

حرم*ها و آرامگاه*ها


آرامگاه امپراطور - جهانگیر - که در قرن 17 در لاهور پاکستان بنا شد به گونه*ای پیچیده*ای با انواع طرح*ها و رنگ*ها تزئین شده است*. آن*چه در این*جا مشاهده می*شود، نمای بیرونی دیوار و یکی از چهار مناره*ای است که باغ شامل آرامگاه امپراطور را احاطه کرده*اند.

علی*رغم ممنوعیت*های اسلامی در ساختن مراقد مجلل، آرامگاه*ها به عنوان نمادهایی از قدرت رهبران متوفی*، مهم*ترین بناهای اسلامی بعد از مساجد و کاخ*ها هستند. گورستان*هایی از مقبره*های قبه*دار که *حاکمان مملوک مصر آن*ها را در قرن 15 در بیرون مصر ساختند، *نمونه*هایی از این آرامگاه*ها هستند. تیموریان *در سمرقند (اکنون در ازبکستان) گورستانی به نام «ساهی زنده» (قرن 15-16) بنا کردند که عبارت بود از مجموعه شکوهمندی از ساختمان*ها با آجرکاری طرح*دار و و زیبا و گنبدهایی کاشی*، مرتفع و گردن*دار*.

در ایران، در عصر فاتحان مغول*، نوع خاصی از مقبره پدید آمد*. آرامگاه بزرگ متعلق به قرن چهاردهم در سلطانیه دارای گنبد دو سازه*ای است که بدون وزن افزوده*، ارتفاع بسیار بیشتری به گنبد داده است و این گنبد بر روی پایه*ای هشت*ضلعی بنا شده است (در اصل با برجی در هر گوشه).

برجسته*ترین نمونه این شکل*، «تاج محل» به عنوان یکی از مشهورین آرامگاه*های اسلامی است* که توسط دو معمار ایرانی در نیمه قرن 17 میلادی *در «اگره» *هند ساخته شد.

تزیینات معماری


تزیینات کاشی*کاری

کاربرد کاشی رنگی در تزیینات معماری، تاریخ دور و درازی در خاورمیانه دارد. این طرح*های پیچیده* در مقرنس*های مفصل* ورودی یک مدرسه یا حوزه علمیه در اصفهان تنظیم شده*اند.

گچ*کاری*، آجرکاری و کاشی*کاری، به عنوان رسانه تزیینی* در روکاری و توکاری *تمام ساختمان*های اسلامی استفاده شده*اند. سلجوقیان به این مجموعه، آجر لعاب*دار و کاشی*ها را افزودند که بعداً مانند سفالینه*هایشان صیقلی و منقوش شد. شهر کاشان در ایران به طور تخصصی بر این مسأله تمرکز کرده بود. تمامی نمای محراب*ها متشکل از نوارهای* ستون*واری *از کتیبه*های قرآنی با کاشی*های منقوش برّاق ساخته شده بودند که خود شیوه*ای در سفالینه بود که در* کاشی به کار رفت. کاشی*ها در اشکال گوناگونی همچون ستارگان، در کنار یکدیگر بر پهنه *دیوارها جای می*گرفتند.

ویژگی هنر تیموری این بود که محراب*ها از قطعه موزاییک*های درخشان پوشانده* می*شدند، به گونه*ای که در آن*ها هر رنگی جدای از دیگر رنگ*ها پخته می*شد تا نهایت شدت خویش را بیابد. در قرن 15 کاشی موزاییک*کارهایی از ایران *که هنوز در آن زمان مرکزی مهم در این رشته به حساب می*آمد*، تولید قطعه کاشی را در ترکیه بنا نهادند. با گسترش کارگاه*ها در «ایزنیک»*، ترک*ها منابع دست اول خود را از کاشی*ها در اختیار داشتند.

در ایران دوره صفویه*، بیشتر ساختمان*های جدید پوشش باشکوهی از کاشی دریافت نمودند و بسیاری از بناهای قدیمی*تر دوباره به همین صورت تزیین گشتند*. این کاشی*ها*، کاشی*هایی به رنگ طلایی و سبز که تا آن زمان سابقه نداشت را* شامل می*شدند؛ رنگ*های گوناگون با هم در طرح*ها به کار برده و پخته می*شدند نه این که مانند گذشته جدای از یگدیگر [و در قطعه*هایی جدا] باشند؛ اکنون نتیجه متفاوت و درخشندگی هر رنگ کمتر بود.

دیگر تزیینات معماری اسلامی کنده*کاری روی چوب را شامل می*شود که گاه همراه با خاتم*کاری با عاج در مقصوره*ها*، منابر*، پنجره*ها و در*ها و عناصر مختلف ساختمانی استفاده می*شد*. برجسته*کاری روی سنگ و مرصع*کاری مرمرین در بنا*هایی در اسپانیا*، ترکیه و مصر (از دوره مملوک) به چشم می*خورد.

چراغ*های مساجد و قالی*های رنگارنگ نماز - اگرچه خود بخشی از ساختمان نیستند - می*توانند تزیینات معماری به حساب آیند که ساختمان را می*پوشند و با فراهم نمودن نور و رنگ آن را دگرگون می*نمایند.