آفرينش طاووس

امیرالمومنین (ع) در خطبه 164

و من خطبة له عليه السلام يذكر فيها عجيب خلقة الطاووس - ابْتَدَعَهُمْ خَلْقاً عَجِيباً مِنْ حَيَوَانٍ وَ مَوَاتٍ وَ سَاكِنٍ وَ ذِي حَرَكَاتٍ وَ أَقَامَ مِنْ شَوَاهِدِ الْبَيِّنَاتِ عَلَى لَطِيفِ صَنْعَتِهِ وَ عَظِيمِ قُدْرَتِهِ مَا انْقَادَتْ لَهُ الْعُقُولُ مُعْتَرِفَةً بِهِ وَ مَسَلِّمَةً لَهُ وَ نَعَقَتْ فِي أَسْمَاعِنَا دَلَائِلُهُ عَلَى وَحْدَانِيَّتِهِ وَ مَا ذَرَأَ مِنْ مُخْتَلِفِ صُوَرِ الْأَطْيَارِ الَّتِي أَسْكَنَهَا أَخَادِيدَ الْأَرْضِ وَ خُرُوقَ‏ فِجَاجِهَا وَ رَوَاسِيَ أَعْلَامِهَا مِنْ ذَاتِ أَجْنِحَةٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ هَيْئَاتٍ مُتَبَايِنَةٍ مُصَرَّفَةٍ فِي زِمَامِ التَّسْخِيرِ وَ مُرَفْرَفَةٍ بِأَجْنِحَتِهَا فِي مَخَارِقِ الْجَوِّ الْمُنْفَسِحِ وَ الْفَضَاءِ الْمُنْفَرِجِ كَوَّنَهَا بَعْدَ إِذْ لَمْ تَكُنْ فِي عَجَائِبِ صُوَرٍ ظَاهِرَةٍ وَ رَكَّبَهَا فِي حِقَاقِ مَفَاصِلَ مُحْتَجِبَةٍ وَ مَنَعَ بَعْضَهَا بِعَبَالَةِ خَلْقِهِ أَنْ يَسْمُوَ فِي الْهَوَاءِ خُفُوفاً وَ جَعَلَهُ يَدِفُّ دَفِيفاً وَ نَسَقَهَا عَلَى اخْتِلَافِهَا فِي الْأَصَابِيغِ بِلَطِيفِ قُدْرَتِهِ وَ دَقِيقِ صَنْعَتِهِ فَمِنْهَا مَغْمُوسٌ فِي قَالَبِ لَوْنٍ لَا يَشُوبُهُ غَيْرُ لَوْنِ مَا غُمِسَ فِيهِ وَ مِنْهَا مَغْمُوسٌ فِي لَوْنِ صِبْغٍ قَدْ طُوِّقَ بِخِلَافِ مَا صُبِغَ بِهِ وَ مِنْ أَعْجَبِهَا خَلْقاً الطَّاوُسُ الَّذِي أَقَامَهُ فِي أَحْكَمِ تَعْدِيلٍ وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِي أَحْسَنِ تَنْضِيدٍ بِجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَهُ إِذَا دَرَجَ إِلَى الْأُنْثَى نَشَرَهُ مِنْ طَيِّهِ وَ سَمَا بِهِ مظلًّا عَلَى رَأْسِهِ كَأَنَّهُ قِلْعُ دَارِيٍّ عَنَجَهُ نُوتِيُّهُ يَخْتَالُ بِأَلْوَانِهِ وَ يَمِيسُ بِزَيَفَانِهِ يُفْضِي كَإِفْضَاءِ الدِّيَكَةِ وَ يَؤُرُّ بِمَلَاقِحِهِ )أَرَّ الْفُحُولِ الْمُغْتَلِمَةِ لِلضِّرَابِ( أُحِيلُكَ مِنْ ذَلِكَ عَلَى مُعَايَنَةٍ لَا كَمَنْ يُحِيلُ عَلَى ضَعِيفِ إِسْنَادِهِ وَ لَوْ كَانَ كَزُعْمِ مَنْ يَزْعُمُ أَنَّهُ يُلْقِحُ بِدَمْعَةٍ تَنْسِجُهَا مَدَامِعُهُ فَتَقِفُ فِي ضَفَّتَيْ جُفُونِهِ وَ أَنَّ أُنْثَاهُ تَطْعَمُ ذَلِكَ ثُمَّ تَبِيضُ لَا مِنْ لَقَاحِ فَحْلٍ سِوَى الدَّمْعِ الْمُنْبَجِسِ لَمَا كَانَ ذَلِكَ بِأَعْجَبَ مِنْ مُطَاعَمَةِ الْغُرَابِ تَخَالُ قَصَبَهُ مَدَارِيَ مِنْ فِضَّةٍ وَ مَا أُنْبِتَ عَلَيْهَا مِنْ عَجِيبِ دَارَاتِهِ وَ شُمُوسِهِ خَالِصَ الْعِقْيَانِ وَ فِلَذَ الزَّبَرْجَدِ فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِمَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ‏ قُلْتَ جَنِىٌّ جُنِيَ مِنْ زَهْرَةِ كُلِّ رَبِيعٍ وَ إِنْ ضَاهَيْتَهُ بِالْمَلَابِسِ فَهُوَ كَمَوْشِيِّ الْحُلَلِ أَوْ مُونِقِ عَصْبِ الْيَمَنِ وَ إِنْ شَاكَلْتَهُ بِالْحُلِيِّ فَهُوَ كَفُصُوصِ ذَاتِ أَلْوَانٍ قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَيْنِ الْمُكَلَّلِ يَمْشِي مَشْيَ الْمَرِحِ الْمُخْتَالِ وَ يَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَيْهِ فَيُقَهْقِهُ ضَاحِكاً لِجَمَالِ سِرْبَالِهِ وَ أَصَابِيغِ وِشَاحِهِ فَإِذَا رَمَى بِبَصَرِهِ إِلَى قَوَائِمِهِ زَقَا مُعْوِلًا بِصَوْتٍ يَكَادُ يُبِينُ عَنِ اسْتِغَاثَتِهِ وَ يَشْهَدُ بِصَادِقِ تَوَجُّعِهِ لِأَنَّ قَوَائِمَهُ حُمْشٌ كَقَوَائِمِ الدِّيَكَةِ الْخِلَاسِيَّةِ وَ قَدْ نَجَمَتْ مِنْ ظُنْبُوبِ سَاقِهِ صِيصِيَةٌ خَفِيَّةٌ وَ لَهُ فِي مَوْضِعِ الْعُرْفِ قُنْزُعَةٌ خَضْرَاءٌ مُوَشَّاةٌ وَ مَخْرَجُ عُنُقِهِ كَالْإِبْرِيقِ وَ مَغْرِزُهَا إِلَى حَيْثُ بَطْنُهُ كَصِبْغِ الْوَسِمَةِ الْيَمَانِيَّةِ أَوْ كَحَرِيرَةٍ مُلْبَسَةٍ مِرْآةً ذَاتَ صِقَالٍ وَ كَأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ بِمِعْجَرٍ أَسْحَمَ إِلَّا أَنَّهُ يُخَيَّلُ لِكَثْرَةِ مَائِهِ وَ شِدَّةِ بَرِيقِهِ أَنَّ الْخُضْرَةَ النَّاضِرَةَ مُمْتَزِجَةٌ بِهِ وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ كَمُسْتَدَقِّ الْقَلَمِ فِي لَوْنِ الْأُقْحُوَانِ أَبْيَضُ يَقَقٌ فَهُوَ بِبَيَاضِهِ فِي سَوَادِ مَا هُنَالِكَ يَأْتَلِقُ وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلَّا وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْطٍ وَ عَلَاهُ بِكَثْرَةِ صِقَالِهِ وَ بَرِيقِهِ وَ بَصِيصِ دِيبَاجِهِ وَ رَوْنَقِهِ فَهُوَ كَالْأَزَاهِيرِ الْمَبْثُوثَةِ لَمْ تُرَبِّهَا أَمْطَارُ رَبِيعٍ وَ لَا شُمُوسُ قَيْظٍ وَ قَدْ يَتَحَسَّرُ مِنْ رِيشِهِ وَ يَعْرَى مِنْ لِبَاسِهِ فَيَسْقُطُ تَتْرَى وَ يَنْبُتُ تِبَاعاً فَيَنْحَتُّ مِنْ قَصَبِهِ انْحِتَاتَ أَوْرَاقِ الْأَغْصَانِ ثُمَّ يَتَلَاحَقُ نَامِياً حَتَّى يَعُودَ كَهَيْئَتِهِ قَبْلَ سُقُوطِهِ‏ لَا يُخَالِفُ سَالِفَ أَلْوَانِهِ وَ لَا يَقَعُ لَوْنٌ فِي غَيْرِ مَكَانِهِ وَ إِذَا تَصَفَّحْتَ شَعْرَةً مِنْ شَعَرَاتِ قَصَبِهِ أَرَتْكَ حُمْرَةً وَرْدِيَّةً وَ تَارَةً خُضْرَةً زَبَرْجَدِيَّةً وَ أَحْيَاناً صُفْرَةً عَسْجَدِيَّةً فَكَيْفَ تَصِلُ إِلَى صِفَةِ هَذَا عَمَائِقُ الْفِطَنِ أَوْ تَبْلُغُهُ قَرَائِحُ الْعُقُولِ أَوْ تَسْتَنْظِمُ وَصْفَهُ أَقْوَالُ الْوَاصِفِينَ وَ أَقَلُّ أَجْزَائِهِ قَدْ أَعْجَزَ الْأَوْهَامَ أَنْ تُدْرِكَهُ وَ الْأَلْسِنَةَ أَنْ تَصِفَهُ فَسُبْحَانَ الَّذِي بَهَرَ الْعُقُولَ عَنْ وَصْفِ خَلْقِ جَلَّاهُ لِلْعُيُونِ فَأَدْرَكَتْهُ مَحْدُوداً مُكَوَّناً وَ مُؤَلَّفاً مُلَوَّناً وَ أَعْجَزَ الْأَلْسُنَ عَنْ تَلْخِيصِ صِفَتِهِ وَ قَعَدَ بِهَا عَنْ تَأْدِيَةِ نَعْتِهِ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ الذَّرَّةِ وَ الْهَمَجَةِ إِلَى مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِيتَانِ وَ الْفِيلَةِ وَ وَأَى عَلَى نَفْسِهِ أَلَّا يَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِيهِ الرُّوحَ إِلَّا وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ الْفَنَاءَ غَايَتَهُ منها في صفة الجنة فَلَوْ رَمَيْتَ بِبَصَرِ قَلْبِكَ نَحْوَ مَا يُوصَفُ لَكَ مِنْهَا لَعَزَفَتْ نَفْسُكَ عَنْ بَدَائِعِ مَا أُخْرِجَ إِلَى الدُّنْيَا مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ زَخَارِفِ مَنَاظِرِهَا وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِكْرِ فِي اصْطِفَاقِ أَشْجَارٍ غُيِّبَتْ عُرُوقُهَا فِي كُثْبَانِ الْمِسْكِ عَلَى سَوَاحِلِ أَنْهَارِهَا وَ فِي تَعْلِيقِ كَبَائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِي عَسَالِيجِهَا وَ أَفْنَانِهَا وَ طُلُوعِ تِلْكَ الثِّمَارِ مُخْتَلِفَةً فِي غُلُفِ أَكْمَامِهَا تُجْنَى مِنْ غَيْرِ تَكَلُّفٍ فَتَأْتِي عَلَى مُنْيَةِ مُجْتَنِيهَا وَ يُطَافُ عَلَى نُزَّالِهَا فِي أَفْنِيَةِ قُصُورِهَا بِالْأَعْسَالِ الْمُصَفَّقَةِ وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَةِ قَوْمٌ‏ لَمْ تَزَلِ الْكَرَامَةُ تَتَمَادَى بِهِمْ حَتَّى حَلُّوا دَارَ الْقَرَارِ وَ أَمِنُوا نُقْلَةَ الْأَسْفَارِ فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَكَ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ بِالْوُصُولِ إِلَى مَا يَهْجُمُ عَلَيْكَ مِنْ تِلْكَ الْمَنَاظِرِ الْمُونِقَةِ لَزَهَقَتْ نَفْسُكَ شَوْقاً إِلَيْهَا وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِي هَذَا إِلَى مُجَاوَرَةِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجَالًا بِهَا جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِمَّنْ يَسْعَى بِقَلْبِهِ إِلَى مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ تفسير بعض ما في هذه الخطبة من الغريب قوله عليه السلام يؤر بملاقحه الأر كناية عن النكاح يقال أر الرجل المرأة يؤرها إذا نكحها و قوله عليه السلام كأنه قلع داري عنجه نوتيه القلع شراع السفينة و داري منسوب إلى دارين و هي بلدة على البحر يجلب منها الطيب و عنجه أي عطفه يقال عنجت الناقة كنصرت أعنجها عنجا إذا عطفتها و النوتي الملاح و قوله عليه السلام ضفتي جفونه أراد جانبي جفونه و الضفتان الجانبان و قوله عليه السلام و فلذ الزبرجد الفلذ جمع فلذة و هي القطعة و الكبائس جمع الكباسة و هى العذق و العساليج الغصون واحدها عسلوج

ز خطبه‏هاي آن حضرت است كه در آن آفرينش شگفت انگيز طاوس را بيان فرمايد - آنان را بيافريد، آفريدني شگفت، از جاندار و مرده و آرام و جنبنده. پس گواهاني آشكار گماشت بر صنعت دقيق، و قدرت عظيم خود كه در اين آفرينش به كار داشت چندان كه خردها حكم او را گردن دادند و سر به فرمان او نهادند. بانگ دليلهاي يكتايي او در گوش ما در پيچيد، و از آنچه از گونه گون پرندگان بيافريد، و در شكافهاي زمين و رخنه درّه‏ها و فراز كوههاشان ساكن گردانيد. از بالداراني ناهمسان، و هيئت اين جدا از هيئت آن. هر يك را كاري به عهده نهاد كه در خور است بدان، پر زنان با بالهاي خود، در راههاي گشاده ميان زمين و آسمان و فضاي گسترده بيكران. نبودند و آنان را پديد كرد، و ظاهرشان را در صورتي شگفت انگيز در آورد، و از درون تركيبشان نمود با مفصلها كه سر استخوانها در اوست، و پيوند شده و پوشيده است به گوشت و پوست. دسته‏اي از اين پرندگان را كه فربه بودند، از بالا رفتن و سبك پريدن در آسمان بازداشت و به پرواز در نزديكي زمين واگذاشت، و مرتّبشان فرمود با رنگي جدا كه هر يك را بود، به مهارت در قدرت و باريكي در صنعت. بر دسته‏اي از آنها يك رنگ ريخته است، و رنگي ديگر بدان نياميخته است. دسته‏اي از آنها را تن به رنگي است، و گردن آنها بدان رنگ نيست، و شگفت انگيزتر آن پرندگان در آفرينش، طاوس است كه آن را در استوارترين هيئت پرداخت، و رنگهاي آن را به نيكوترين ترتيب مرتّب ساخت، با پري كه ناي استخوانهاي آن را به هم در آورد، و دمي كه كشش آن را دراز كرد. چون به سوي ماده پيش رود، آن دم در هم پيچيده را وا سازد و بر سر خود برافرازد، كه گويي بادباني است برافراشته و كشتيبان زمام آن را بداشته. به رنگهاي خود مي‏نازد، و خرامان خرامان دم خود را بدين سو و آن سو مي‏برد و سوي‏ ماده مي‏تازد. چون خروس مي‏خيزد و چون نرهاي مست شهوت با ماده در مي‏آميزد. اين داستان كه تو را گويم داستاني است از روي ديدن، نه چون كسي كه روايت كند، بر اساس حديثي ضعيف شنيدن. و اگر چنان باشد كه گمان برند طاوس نر، ماده را آبستن كند با اشكي كه از ديده بريزاند، و آن اشك در گوشه چشمانش بماند، و ماده آن را بخورد سپس تخم نهد، تخمي كه از درآميختن با نر پديد نگرديده، بلكه از آن اشك بود كه از ديده طاوس نر جهيده، شگفت‏تر از آن نيست كه - گويند - زاغ نر طعمه به منقار ماده مي‏گذارد - و ماده از آن بار برمي‏دارد -. پنداري نايهاي پر او، شانه‏هاست از سيم ساخته، و آن گرديهاي شگفت‏انگيز آفتاب مانند كه بر پر او رسته است، از زرناب و پاره‏هاي زبرجد پرداخته. و اگر آن را همانند كني بدانچه زمين رويانيده، گويي: گلهاي بهاره است، از اين سوي و آن سوي چيده، و اگر به پوشيدني‏اش همانند سازي، همچون حلّه‏هاست نگارين، و فريبا، يا چون برد يماني زيبا، و اگر به زيورش همانند كني، نگينها است رنگارنگ، در سيمها نشانده، خوشنما - چون نقش ارژنگ -. چون خود بيني نازنده به راه مي‏رود، و به دم و پرهاي خويش مي‏نگرد، و از زيبايي پوششي كه بر تن دارد و طوقها كه بر سر و گردن، قهقهه سر مي‏دهد، و چون نگاهش به پاهاي خود مي‏افتد، بانگي برآرد كه گويي گريان است و آوازي كند چنانكه پنداري فرياد خواهان است. فريادش گواهي است راست، بر اندوهي كه او راست. چه پاهاي او لاغر است و سيه‏فام، همانند خروسي كه از هندي و فارسي زاده است - زشت و نا به اندام -، و از تيزي استخوان ساق او خاركي خرد سر زده است، و بر جايگاه يال او دسته‏اي موي سبز نگار بر زده، و برآمدنگاه گردنش چون ابريقي است راست كشيده، و فرو رفتنگاه آن، تا به شكم رسد، سياه است، چون وسمه يماني سبز و به سياهي رسيده، يا پرنياني است بر آينه صيقل زده افكنده، يا با چادري سياه سر و گردن خويش را پوشيده. جز آنكه رنگ او چون بسيار آبدار است و رخشان، پنداري رنگ سبز تندي آميخته است بدان، و آنجا كه شكاف گوش اوست، خطّي باريك چون‏ نوك خامه به رنگ بابونه نيك سپيد، نمايان است و آن سپيدي در رنگ سياهي كه بدانجاست درخشان است. و كمتر رنگي است كه طاوس را نصيبي از آن نه در پيكر است، و رنگ او در رخشندگي و درخشندگي و آبداري از آن رنگها برتر است. پس او با آن - نقشهاي آگنده - چون گلزاري است با گلهاي پراكنده، نه باران بهاري‏اش پروريده، و نه آفتاب گرم تابستان را به خود ديده، و گاه پر خويش را بريزاند، و خود را برهنه گرداند. پرهايش پياپي بيفتد و پشت هم برويد. پرها چنان ريزد از ناي استخوان كه برگها از شاخه‏هاي درختان. پس پرها به هم پيوندد رويان، و بازگردد به هيئتي كه بود پيش از آن. نه رنگي با رنگ پيشين مخالف بود، و نه در غير جاي خود جايگزين شود. و اگر پري از پرهاي ناي استخوان او را نيك بنگري، تو را رنگي سرخ گلگون نمايد، و گاه به رنگ سبز زبرجدي، و گاه به رنگ زرناب در آيد. پس انديشه‏هاي ژرف نگر، - اين زيبايي - را وصف كردن چگونه تواند، يا خردهاي نهاده در طبيعت بشر آن را چسان داند، يا گفتار بندگان از چه راه آن را در رشته وصف كشاند، و كمترين اندام او را، وهمها از شناختنش درمانده است، و زبانها از ستودنش در كام مانده، پس پاك است خدايي كه خردها را مقهور داشته، از ستودن آفريده‏اي كه آشكارايش برابر ديده‏ها بداشته، چنانكه چشمها آن را ببيند در اندازه‏اي معيّن و پديدار، - با اندام - به هم تركيب شده، و رنگهاي با يكديگر سازوار، و زبانها ستودن آن چنانكه شايد نتواند، و در بيان وصفش درماند. پاك است آن كه در اندام مورچه و مگس خرد، پاها پديد آورد و جانداران بزرگتر از آنها را خلق كرد، از ماهيان - دريا - و پيلان - صحرا -، و بر خود لازم شمرد كه آنچه روان در آن دمانيده در هم نريزاند و بر جاي ماند جز كه مرگ را موعد او نهاد، و نيستي را پايانش قرار داد. از اين خطبه است در صفت بهشت: و اگر به ديده دل بنگري بدانچه از بهشت برايت ستايند، دل بركني از آنچه در دنياست، هرچند بديع و زيباست، از خواهشهاي نفساني، و خوشيهاي‏ زندگاني، و منظره‏هاي آراسته - زر و سيم و ديگر خواسته - و بينديشي در جنبش درخت‏ها كه در كناره‏هاي جويباران است، و در آويختن خوشه‏هاي لؤلؤ آبدار بر شاخه‏هاي آن درختاني كه ريشه‏هاي آن در پشته‏هاي مشك نهان است، و رسته بر و بر شاخسار، و رستن اين ميوه‏هاي گونه‏گون، در غلافها و پوششهاي درون. شاخه‏ها بي‏رنجي خم گردد و چنانكه چيننده آن خواهد در دسترس او بود. گرد ساكنان آن، پيرامون كاخهايشان گردند، و آنان را عسلهاي پاكيزه و شرابهاي پالوده دهند. مردمي باشند كه بخشش - الهي - به آنان پيوسته بود، تا در خانه قرار بار گشودند و از رنج سفرها آسودند. پس اي شنونده اگر دل خود را مشغول داري به انديشه رسيدن بدان منظره‏هاي زيبا كه به خاطر آري، جانت از شوق آن برآيد - تا به بهشت رخت گشايد - و خود از اين مجلس من رخت برداري، و به همسايگي خفتگان در گورها شتابان روي آري. خداي به رحمت خود، ما و شما را از آنان گرداند كه به دل كوشند تا خود را به منزلهاي نيكوكاران رسانند. تفسير بعض كلمه‏هاي غريب كه در اين خطبه است: (أرّ، كنايت از نكاح است. گويند: أرّ المرأة يؤرّها. (نكاح كرد او را)، و قول امام: «كأنّه قلع داري عنجه نوتيّه»، «قلع» بادبان كشتي است، «داري» منسوب به «دارين» است، و آن شهركي است بر كنار دريا كه بوي خوش از آن آرند. عنجه: آن را برگرداند. گويند: عنجت النّاقة، بر وزن نصرت، اعنجها عنجا، هنگامي كه آن را برگرداني، و «نوتي» كشتيبان است، و گفته امام: «ضفّتي جفونه»، هر دو گوشه پلك را خواهد، و «ضفتّان» به معني دو جانب است، و گفته او: «و فلذ الزّبرجد» فلذ جمع فلذة است به معني «پاره»، و گفته او: «كبائس اللؤلؤ الرّطب»، «كباسة» خوشه است، و «عساليج» شاخه‏هاست، و يكي آن «عسلوج» است.)

منبع: نهج البلاغه، ترجمه مرحوم محمد دشتی (ره)، 1385، چاپ اول، انتشارات جلوه کمال، خطبه 164