امام حسن( علیه السلام)

تاریخچه كوتاهى از زندگى امام حسن مجتبى علیه‌‏السلام

امام حسن علیه‌السلام در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری، در مدینه به دنیا آمد. پدرش علی ابن‌ابی طالب علیه‌السلام و مادرش فاطمه علیهاالسلام دختر گرامی پیامبر بود. کنیه‌اش، ابومحمّد و مشهورترین لقب هایش تقی، طیّب، زکّی، سیّد، سبط، ولّی بود.   رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله به هنگام ولادت او، به اسماء بنت عمیس و ام سلمه فرمود: «وقتى‏‌ فرزند فاطمه به دنیا آمد، در گوش راستش اذان و در گوش چپ او اقامه بگویید و آن‏جا باشید تا من بیایم.». وقتی پیامبر آمد، ناف نوزاد را برید و آب دهانش را در دهان او ریخت. آن گاه فرمود: «اللهم إنّی أعوذ بك من الشیطان الرجیم.». سپس فرمود: «نام او را حسن بگذارید.». و دستور داد گوسفندی را برایش عقیقه کردند و گوشت آن را در میان تهی‌دستان تقسیم نمودند. از این میلاد مبارک، نه تنها پیامبر و علی و فاطمه علیهم‌السلام بلکه خانواده نبوّت شادمان شدند. امام حسن علیه‌السلام مدّت هفت سال و چند ماه با جدّش رسول خدا زندگی کرد. بعد از پدر، به امامت رسید و در آن زمان، سی و هفت ساله بود. مدّت خلافتش (بعد از شهادت
حضرت امیرمؤمنان تا زمان صلح با معاویه) شش ماه و سه روز بود. در سال چهل و یک هجری، به ناچار، با معاویه صلح کرد. بعد از آن، از کوفه به مدینه مراجعت فرمود. دَه سال در مدینه بود. در تاریخ بیست و هشتم ماه صفرِ سال پنجاه هجری به شهادت رسید. و بدن مطهرش را در قبرستان بقیع به خاک سپردند. در علّت وفاتش نوشته‌اند، معاویه، مبلغ یکصد هزار درهم برای جعده (همسر امام) فرستاد که آن حضرت را مسموم کند و وعده داد او را به عقد فرزندش یزید در آورد. او هم چنین کرد.[۳۱۷]   محبت رسول خدا چنان که در احادیث فراوان آمده، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نسبت به دخترش فاطمه و دو فرزندش حس و حسین شدیداً اظهار محبّت می‌کرد. ابوهریره می‌گوید: هیچ‌گاه حسن بن علی را نمی‌بینم جز این که اشکم جاری می‌شود؛ زیرا، روزی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله در مسجد نشسته بود. در این هنگام حسن وارد مسجد شد. یک‌سره در دامن رسول خدا نشست و دستش را در داخل ریش آن حضرت قرار داد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله دهان حسن را باز کرد و لب‌های خودش را بر لبان او گذاشت و گفت: «پروردگارا! حسن را دوست دارم و كسانى‏‌ كه حسن را دوست بدارند، دوست دارم.». این سخن را سه مرتبه تکرار کرد.[۳۱۸] ابو هریره می‌گوید: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله شنیدم که می‌فرمود: «هركس حسن و حسین را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر كس آنان را مبغوض بدارد، مرا مبغوض داشته است.».[۳۱۹] ابوبکره می‌گوید: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مشغول خطبه خواندن بود که حسن وارد مسجد شد و بالای منبر رفت. رسول الله او را در  بغل گرفت و فرمود: «این پسرم، سیّد و آقا است، و
خداى‏‌ متعال به سبب او، در بین دو گروه از مسلمانان، صلح برقرار خواهد ساخت.».[۳۲۰] ابوذر غفاری می‌گوید: «رسول خدا صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله به من امر كرد كه حسن و حسین را دوست بدارم و من به جهت محبّت رسول خدا صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله حسن و حسین و كسانى‏‌ را كه آنان را دوست بدارند، دوست دارم.».[۳۲۱] سلمان فارسی می‌گوید: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله شنیدم که فرمود: «پروردگارا! حسن و حسین و دوست‏داران آنان را دوست دارم.». و فرمود: «هر كس حسن و حسین را دوست بدارد، او را دوست دارم و خدا نیز او را دوست دارد و هر كس خدا او را دوست بدارد، داخل بهشتش مى‏‌گرداند، و هر كس آنان را مبغوض دارد، من او را مبغوض دارم و هر كس مبغوض من باشد، خدا نیز او را مبغوض مى‏‌دارد و داخل دوزخش مى‏‌گرداند.».[۳۲۲] ده‌ها حدیث مانند این‌ها وجود دارد که ما به همین مقدار بسنده می‌کنیم.   نصوص برامامت احادیث فراوانی داریم که رسول گرامی اسلام، به امامت حسن و حسین تصریح کرده است. حضرت علی ابن ابی طالب علیه‌السلام، نیز به هنگام شهادت، فرزندش حسن را به امامت برگزید و او را به عنوان وصی و امام بعد از خودش معرّفی کرد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در باره حسن و حسین علیهماالسلام فرمود: «این دو پسرم، امام خواهند بود، چه براى‏‌ اخذ امامت، قیام كنند یا سكوت.».[۳۲۳] امام صادق علیه‌السلام فرمود: «پیامبر صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله تنها به على‏‌ علیه‏السلام وصیّت كرد، ولى‏‌ على‏‌ به حسن و حسین هر دو وصیّت كرد. بنابراین امام حسن علیه‏السلام بر حسین علیه‏السلام هم امام بود.».[۳۲۴] سلیم‌بن قیس می‌گوید: من شاهد وصیّت علی ابن ابی طالب علیه‌السلام نسبت به فرزندش حسن بودم. حسین و محمّد و همه اهل بیت خود و رؤسای شیعه را شاهد گرفت، آن‌گاه کتاب‌ها و سلاح را به او سپرد و فرمود: «پسرم! رسول خدا صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله به من امر فرمود كه تو را وصى‏‌ خود گردانم و كتاب‏ها و سلاح را به تو بسپارم، چنان‏كه رسول خدا مرا وصىّ خود گردانید و كتاب‏ها و سلاح خودش را به من سپرد.».[۳۲۵] شهربن حوشب می‌گوید: «هنگامى‏‌ كه على‏‌ ابن ابى‏‌ طالب علیه‏السلام مى‏‌خواست به سوى‏‌ كوفه حركت كند كتاب‏ها و وصیت نامه خود را به  ام سلمه سپرد. وقتى‏‌ كه امام حسن علیه‏السلام به مدینه برگشت، ام‏سلمه آن‏ها را به آن جناب تقدیم كرد.».[۳۲۶] محمّدبن حنفیّه به علی بن حسین علیه‌السلام عرض کرد: «من مى‏‌دانم كه رسول خدا صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله وصیّت و امامت را به امیرالمؤمنین سپرد و پس از او به امام حسن و بعد از او به امام حسین علیهم‏السلام.».[۳۲۷] طارق بن شهاب می‌گوید: امیرالمؤمنین به حسن و حسین علیهم‌السلام فرمود: «شما، بعد از من، امام و سرور جوانان اهل بهشتید. از ارتكاب گناه معصومید. خدا شما را حفظ كند و لعنت خدا بر دشمنانتان باد.».[۳۲۸] فضل بن حسن طبرسی در کتاب إعلام الوری نوشته است: «شیعیان، به طور تواتر، نقل كرده‏اند كه على‏‌ علیه‏السلام در حضور جمعى‏‌ از شیعیان، به امامت فرزندش حسن علیه‏السلام تصریح كرد و او را صریحاً جانشین خودش قرار داد.».[۳۲۹] بامداد همان شبی که امیرالمؤمنین علیه‌السلام به شهادت رسید، امام حسن علیه‌السلام خطبه خواند. پس از آن، عبدالله بن عباس برخاسته، گفت: «اى‏‌ مردم! این، پسر پیامبر شما و وصىّ و امام شما است. با وى‏‌ بیعت كنید.». مردم در بیعت او به خلافت، بر هم سبقت می‌گرفتند.[۳۳۰] ابوعبدالله جدلی می‌گوید: «هنگامى‏‌ كه امیرالمؤمنین علیه‏السلام  به فرزندش حسن وصیّت كرد، من حضور داشتم.». آن‌گاه وصیّت آن حضرت را نقل کرد.[۳۳۱] هنگامی که امیرالمؤمنین علیه‌السلام  به دست ابن ملجم ضربت خورد و مردم اطرافش نشسته بودند، فرمود: «شما بیرون بروید، مى‏‌خواهم وصیّت كنم.». پس جز تعدادی از شیعیان، همه بیرون رفتند. آن‌گاه پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «حسن و حسین را وصّى‏‌ خودم قرار مى‏‌دهم. از آنان اطاعت كنید؛ زیرا، پیامبر صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله بر امامت آنان تصریح كرد.».[۳۳۲] اصبغ بن نباته می‌گوید: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه‌السلام به دست ابن ملجم ضربت خورد، حسن و حسین را نزد خود خواند و فرمود: «من، امشب، از دنیا مى‏‌روم. سخنان مرا بشنوید. تو اى‏‌ حسن! وصىّ من هستى‏‌ و بعد از من به امامت قیام مى‏‌كنى‏‌. تو اى‏‌ حسین! در وصیّت، شریك برادرت هستى‏‌. تا او زنده است، ساكت باش و از او اطاعت كن. پس از او، تو ناطق به حق و قائم به امر هستى‏‌.».[۳۳۳]   عبادت و بندگی از کمال الدین طلحه نقل شده که گفته است: عبادت بر سه نوع تقسیم شده است: بدنی و  مالی، و مرکّب از این دو. عبادت بدنی، مانند نماز، روزه، تلاوت قرآن کریم، انواع اذکار. عبادت مالی، مانند صدقات، بخشش‌ها، خیرات، احسان‌ها. عبادت‌های مرکّب، مانند حج، جهاد، عمره. عبادت حسن علیه‌السلام در همه این‌ها به اعلا درجه رسیده بود. امّا نماز و ذکر و امثال این‌ها، که قیام آن حضرت به آن‌ها معروف و مشهور است. امّا صدقات، در حلیه‌الاولیاء نقل شده که امام حسن علیه‌السلام دو مرتبه مجموع اموالش را در راه خدا داد، و سه مرتبه اموالش را با فقرا تقسیم کرد و نیمی از مجموع اموالش را به فقرا داد، حتّی کفش‌های خودش را نیز تقسیم کرد. امّا عبادت مرکب، نویسنده حلیه‌الاولیاء از آن حضرت نقل کرده که فرمود: «از خدا خجالت مى‏‌كشم كه در سفر حج، سوار بر مَرْكَبْ باشم و پیاده به حج بیت الله نروم.». به همین جهت، بیست مرتبه با پای پیاده از مدینه به مکّه، برای حج سفر کرد، در حالی که حیوان سواری به همراه داشت.[۳۳۴] نوشته‌اند: «حسن بن على‏‌ علیه‏السلام از جهت اخلاق و رفتار و شرافت و سیادت، شبیه‏ترین مردم به رسول الله صلى‏‌الله‏علیه‏و‏آله بود.».[۳۳۵] امام صادق از پدرش و او از امام سجاد علیهماالسلام نقل کرده که فرمود: حسن بن علی ابن ابی‌طالب علیه‌السلام عابدترین و زاهدترین و افضل مردم زمان خود بود. در سفر حج، پیاده و گاهی با پای برهنه حرکت می‌کرد. وقتی به یاد مرگ می‌افتاد، گریه می‌کرد. هنگامی که به یاد قبر، یا حشر، یا قیامت، یا عبور از صراط می‌افتاد، می‌گریست. وقتی به یاد عَرْضِ اَعمال بر خدا می‌افتاد، ضجه می‌زد و بیهوش می‌شد. هنگامی که به نماز می‌ایستاد، بدنش از خوف خدا می‌لرزید. وقتی به یاد بهشت و دوزخ می‌افتاد، همانند انسانِ مار گزیده به خود می‌پیچید. بهشت را از خدا درخواست می‌کرد و از دوزخ به خدا پناه می‌برد[۳۳۶]. در تلاوت قرآن هرگاه به آیه «یا أیّها الذین آمنوا» می‌رسید می‌فرمود: «لبیك! اللهم لبیك!». همواره ذکر خدا را بر لب داشت. راستگوترین و فصیح‌ترین مردم بود.[۳۳۷] امام رضا علیه‌السلام از پدرانش نقل کرده که امام حسن علیه‌السلام به هنگام مرگ می‌گریست. عرض شد: «یاابن رسول الله! آیا شما هم با موقعیّت ممتازى‏‌ كه نزد رسول خدا داشتى‏‌ و با این‏كه بیست مرتبه با پاى‏‌ پیاده به حج مشرّف شدى‏‌،  و سه مرتبه همه اموالت را با فقرا تقسیم كردى‏‌، باز هم این‏گونه گریه مى‏‌كنى‏‌؟!». فرمود: «گریه‏ام از دو چیز است: یكى‏‌ ترس از قیامت و دیگرى‏‌ فراق دوستان.».[۳۳۸] وقتی امام حسن علیه‌السلام به در مسجد می‌رسید، سر برداشته عرض می‌کرد: «الهى‏‌! ضیفك ببابك! یا محسن! قد أتاك المسیء، فتجاوز عن قبیح ما عندی بجمیل ما عندك یا كریم!».[۳۳۹] وقتی از نماز فارغ می‌شد تا طلوع آفتاب، با کسی سخن نمی‌گفت.[۳۴۰]   بخشش و احسان امام صادق علیه‌السلام فرمود: مردی به عثمان بن عفان که در مسجد نشسته بود، مراجعه کرد و  چیزی خواست. عثمان، پنج درهم به او داد. آن مرد گفت: «مرا به كسانى‏‌ معرّفى‏‌ كن كه بیش‏تر به من كمك كنند.». عثمان به گوشه‌ای از مسجد که حسن و حسین و عبدالله بن جعفر در آن‌جا نشسته بودند، اشاره کرد. مرد، نزد آنان رفت و سلام کرد و تقاضای کمک نمود. امام حسن علیه‌السلام فرمود: «از مردم چیز خواستن، حرام است، جز در یكى‏‌ از این موارد: دیه مقتول؛ قرضى‏‌ كه وقت ادایش فرا رسیده؛ فقر شدید. درخواست تو در كدام یك از این‏ها است؟». عرض کرد: «در یكى‏‌ از این‏ها است.». امام حسن علیه‌السلام پنجاه دینار، امام حسین علیه‌السلامچهل و نه دینار و عبدالله بن جعفر چهل و هشت دینار به او عطا کردند. عثمان، در مقابل این بزرگواری و احسان گفت: «چه كسى‏‌ مى‏‌تواند همانند این جوانان باشد؟ اینان علم را از پدرشان آموخته‏اند و خیر و حكمت را دریافت كرده‏اند.».[۳۴۱] سعید بن عبدالعزیز می‌گوید: «حسن بن على‏‌ علیه‏السلام مردى‏‌ را دید كه دعا مى‏‌كند و از خدا مى‏‌خواهد دَه هزار درهم به او عطا كند. به منزل رفت و ده هزار درهم برایش فرستاد.».[۳۴۲] مردی خدمت امام حسن علیه‌السلام آمد و عرض کرد: تو را سوگند می‌دهم به خدایی که این همه نعمت را بدون شفیع، به شما عطا کرده، مرا از دست این دشمن ستمکاری که نه به
سالخوردگان احترام می‌گذارد، نه به کودکان ترحّم می‌کند، نجات دهی.». امام حسن که تکیه کرده بود، نشست و فرمود: «دشمنت كیست تا برایت دادخواهى‏‌ كنم؟». آن مرد در جواب عرض کرد: «فقر و تهى‏‌دستى‏‌.». امام علیه‌السلام سربرداشت و به خدمت‌گزار خود فرمود: «هر چه نزد تو هست، حاضر كن.». خادم رفت و پنج هزار درهم آورد. فرمود: «همه را به این مرد بده.». بعد از آن فرمود: «تو را سوگند مى‏‌دهم كه هرگاه این دشمن به تو روى‏‌ آورد، براى‏‌ دادخواهى‏‌ نزد من بیایى‏‌.».[۳۴۳] ابن عایشه روایت کرده که یک مرد شامی، امام حسن علیه‌السلام را دید که سواره حرکت می‌کند. شروع کرد به دشنام دادن و بد گفتن، ولی آن حضرت جوابش را نداد تا این که از دشنام دادن فارغ شد. امام به سوی آن مرد توجّه کرد و سلام داد و فرمود: «یا شیخ! گمان دارم غریب هستى‏‌ و امر بر تو مشتبه شده است. اگر طلب رضایت كنى‏‌، راضى‏‌ مى‏‌شوم، و اگر بخواهى‏‌، عطامى‏‌كنم، و اگر رهنمود خواهى‏‌، تو را هدایت مى‏‌كنم، و اگر حیوان سوارى‏‌ ندارى‏‌، به تو مى‏‌دهم و اگر گرسنه باشى‏‌، سیرت مى‏‌كنم، و اگر برهنه باشى‏‌، لباست مى‏‌دهم، و اگر محتاج باشى‏‌، نیازت را بر طرف مى‏‌سازم، و اگر رانده شده‏اى‏‌، پناهت مى‏‌دهم، و اگر حاجتى‏‌ دارى‏‌، بر آورده مى‏‌سازم، و اگر اثاث سفرت را به منزل من بیاورى‏‌ و میهمانم باشى‏‌، خوشنود مى‏‌شوم. خانه‏ام وسیع است، و داراى‏‌ امكانات هستم.». وقتی مرد شامی، سخنان آن حضرت را شنید، گریست و عرض کرد: «أشهد أنّك خلیفه‏الله فی أرضه. الله أعلم حَیْثُ یجعل رسالتَهُ. قبلاً، تو و پدرت، مبغوض‏ترین مردم نزد من بودید، ولى‏‌ اكنون، تو محبوب‏ترین مردم پیش من هستى‏‌.». آن‌گاه اثاث سفر خود را به منزل آن حضرت برد و میهمانش شد و از عقیده‌مندان و دوستداران آن جناب گشت.[۳۴۴]   امام حسن علیه‌السلام بعد از پدر حضرت علی علیه‌السلام شب بیست و یکم ماه رمضان سال چهلم هجری، به شهادت رسید، و بنابر وصیّت آن‌حضرت، شبانه و بدون اطّلاع مردم، پیکر مطهرش را به خاک سپردند. فرزندش حسن علیه‌السلام بامداد همان روز برای مردم خطبه خواند. پس از حمد و ثنای الهی، خبر ارتحال پدرش را به مردم ابلاغ کرد و به برخی از فضائل و مناقب آن حضرت اشاره
نمود. گریه کرد و مردم نیز گریستند. درباره فضائل اهل بیت نیز سخن گفت. از منبر فرود آمد و بر روی زمین نشست. در این هنگام عبدالله بن عباس برخاست و گفت: «اى‏‌ مردم! حسن بن على‏‌، فرزند پیامبر و وصّى‏‌ امیرالمؤمنین است. براى‏‌ خلافت با وى‏‌ بیعت كنید.». حاضران دعوت او را پذیرفتند و با امام حسن علیه‌السلام بیعت کردند. از آن زمان در مسند خلافت قرار گرفت و به انجام دادن امور مربوط به حکومت مشغول شد. سوابق و عملکرد کارگزاران را مورد بررسی قرار داد و احکام آنان را تنفیذ و تجدید کرد. والیان جدیدی را برگزید و به محلِّ مأموریّت فرستاد. از جمله عبدالله بن عباس را به فرمانداری بصره برگزید و به آن‌جا فرستاد. از سوی دیگر، معاویه که در شام حکومت نیرومندی را برپا ساخته بود، از بیعت مردم با امام حسن خبردار شد و به مخالفت برخاست. ابتدا، دو نفر جاسوس زبردست را برگزید و به سوی کوفه و بصره روانه کرد تا اخبار مهم را به وی برسانند و در حکومت امام حسن علیه‌السلام فساد و کارشکنی کنند. امام علیه‌السلام از این توطئه خبردار شد. دستور داد آن‌دو را دستگیر کنند و به قتل برسانند. آن گاه نامه‌ای به معاویه نوشت و بدان عمل اعتراض کرد. بعد از آن نیز مکاتباتی با معاویه داشت و با ذکر امتیازاتی، اولویّت خود را برای تصدّی مقام خلافت بیان می‌کرد. معاویه که برای جلوگیری از حکومت حقّ علی ابن ابی‌طالب علیه‌السلام و گسترش و توسعه حکومت خود، سال‌ها تلاش کرده و در انتظار چنین فرصتی بود، حاضر نبود به سخنان امام حسن علیه‌السلام گوش بدهد و حق را بپذیرد. او تصمیم گرفت با حکومت نو پای امام حسن مبارزه کند و این رقیب جدید را به هر قیمتی که شده، حتّی با جنگ و کشتار، از صحنه سیاست کنار بزند. بدین منظور اِعلامِ جنگ داد و با سپاهی انبوه به سوی عراق حرکت کرد. این خبر به امام حسن علیه‌السلام رسید وناچار شد برای دفع سپاهیان معاویه، سپاهی را فراهم سازد و به سوی آنان حرکت کند. پس از اِعلام جهاد، به حجر بن عدی مأموریّت داد تا مردم را برای دفاع از حاکمیّت حق بسیج کند. گروهی پذیرفتند و آماده شدند و به سوی میدان جنگ حرکت کردند، ولی متأسّفانه، اکثر مردم از شرکت در جنگ تعلّل ورزیدند. در نتیجه، نیروی انسانی سپاه امام حسن علیه‌السلام به اندازه‌ای نرسید که بتواند در برابر نیروی عظیم شام مقاومت کند. اسفبارتر این که همین نیروی اندک هم از لحاظ فکری، منسجم و یک دل نبودند و اهداف مختلفی را تعقیب می‌کردند. بعضی از محقّقان، سپاه امام حسن علیه‌السلام را بدین گونه تقسیم کرده‌اند: گروهی، از شیعیان راستین و طرفداران مخلص امام حسن و از حامیان حکومت علوی بودند. گروهی دیگر، با معاویه دشمن بودند و برای سرکوب او در جنگ شرکت کرده بودند، نه به منظور دفاع از حکومت و خلافت امام حسن علیه‌السلام. گروه سوم، به طمع دست یافتن به غنائم جنگی و مال و ثروت در جنگ شرکت کرده بودند، نه دفاع از حکومت حق. گروه چهارم، در شناخت حق تردید داشتند و در اقدام به جنگ دو دل بودند. در واقع بی‌هدف در جنگ شرکت کرده بودند. گروه پنجم، شناخت درستی از هدف جنگ نداشتند و تعصّبات قومی، آنان را به میدان آورده بود و از رؤسای قبائل خود تبعیّت می‌کردند.[۳۴۵] به هر حال، امام حسن علیه‌السلام چاره‌ای نداشت جز این که با همین سپاه، در دفع دشمن بکوشد و مقاومت کند. سپاهیان خود را تنظیم کرد. چهار هزار نفر را به فرماندهی مردی از قبیله «كَنده» به سوی «انبار» فرستاد و فرمود: «از هر گونه اقدامى‏‌ خوددارى‏‌ كن تا فرمان‏هاى‏‌ لازم به تو برسد.». معاویه، از حیله‌های همیشگی استفاده کرد و مبلغ پانصد هزار درهم برای فرماندهِ سپاه امام حسن فرستاد و از او خواست دست از جنگ بردارد و به سوی او حرکت کند. مردکَندی پول را دریافت‌کرد و به همراه‌دویست نفر از هوادارانش به سوی معاویه رفت. امام حسن علیه‌السلام از شنیدن این خبر متأسّف شد و فرماندهِ دیگری را از قبیله «مراد» به جایش نصب کرد. معاویه او را نیز با پول تطمیع کرد. مبلغ پنج هزار درهم برایش فرستاد و وعده داد پس از خاتمه جنگ، او را به یکی از بخشداری‌ها بگمارد. او نیز پول راگرفت و به معاویه پیوست. تعدادی دیگر نیز همین گونه تطمیع شدندو به معاویه پیوستند که از جمله آنان عبیدالله‌بن‌عباس بود. تعدادی از رؤسای قبایل کوفه، به معاویه نامه نوشتند که «ما، طرفدار تو هستیم. به سوى‏‌ ما حركت كن. وقتى‏‌ نزدیك شدى‏‌، حسن را دستگیر مى‏‌كنیم و به تو تحویل مى‏‌دهیم یا او را ترور مى‏‌كنیم.»!   صلح با معاویه در آن زمان که امام حسن علیه‌السلام به همراه چهار هزار نفر از سپاهیانش در «ساباط» توقف داشت، معاویه، نامه‌های کوفیان و رؤسای قبائل را برای امام حسن علیه‌السلام فرستاد و نوشت: «اى‏‌ پسر عم! خویشاوندى‏‌ بین من و خودت را قطع مكن. به این مردم مغرور مشو. این مردم، به تو و قبلاً به پدرت خیانت كردند. حاضرم با تو پیمان صلح ببندم.». امام حسن علیه‌السلام وضع سپاهیانش را زیر نظر داشت و از خیانت و فرار بعضی از سران سپاه به سوی معاویه با اطّلاع بود و از بی وفایی اهل کوفه و اختلافات فکری و هدف‌های گوناگون سپاه آگاه بود. حضرت احساس می‌کرد در چنین شرایطی، ادامه جنگ، جز قتل و کشتار جمع کثیری از مسلمانان، چیزی در بر ندارد و در نهایت، سپاه دشمن پیروز خواهد شد و به شرارت بیش‌تر نسبت به شیعیان ادامه خواهد داد. البته، پذیرفتن صلح هم کار آسانی نبود. امام، تصمیم گرفت با خواندن خطبه‌ای، اصحابش را امتحان کند و نظرشان را به دست آورد. مردم را دعوت کرد و برایشان خطبه خواند و مطالبی را بیان کرد. خطبه امام، به مذاق بعضی از حاضران خوش نیامد و چنین پنداشتند که آن جناب قصد دارد با معاویه صلح کند. جمعی از آنان برآشفتند و گفتند: «مشرك و كافر شدى‏‌ ـ اى‏‌ حسن ـ چنان‏كه پدرت كافر شد!»! گروهی به خیمه‌اش حمله بردند و آن را غارت کردند، حتّی سجاده را از زیر پایش کشیدند و عبا را از دوشش برداشتند! امام علیه‌السلام چون جانش را در معرض خطر دید، به ناچار سوار بر اسب شد تا جانش را از مهلکه نجات دهد. گروهی از شیعیان و خواصّ اصحاب، دورش را احاطه کردند تا از آسیب دشمنانِ دوست‌نما محفوظ بماند. هنگامی که از تاریکی ساباط می‌گذشت، مردی ناگهان به وی حمله کرد و با سلاح خود بر ران آن حضرت، زخم عمیقی وارد ساخت. همراهان کمک کردند و جان آن حضرت را از شرّ آن مرد و همدستانش نجات دادند و او را به مدائن بردند. در خانه یکی از شیعیان و کارگزاران بستری شد و به معالجه پرداخت. در اثر این پرخاش‌ها و ارتکاب این قبیل توهین‌ها، امام حسن علیه‌السلام به وضع سپاهیان خود بهتر آشنا شد. با چنین سپاهی که در بین آنان افرادی وجود داشت که امام و فرماندهِ کلّ خود را دشنام می‌دادند و تکفیر می‌کردند و خونش را مباح می‌شمردند و اموالش را غارت می‌کردند، چه‌گونه می‌توان با دشمن جنگید و پیروز شد؟ آیا چنین سپاه ناخالصی مورد اعتماد است؟ در این زمان، معاویه، نامه‌های بعضی از رؤسای قبایل را برای امام حسن علیه‌السلام فرستاد که نوشته بودند: «ما حاضریم حسن را دستگیر كنیم و تحویل تو دهیم یا ترور كنیم.». و در نامه‌ای به امام نوشت: «سپاهیان تو، این گونه‏اند! با چنین سپاهى‏‌ مى‏‌خواهى‏‌ با من بجنگى‏‌؟ صلاح تو و امت در این است كه از شروع جنگ بپرهیزى‏‌ و صلح را بپذیرى‏‌. در این رابطه هر شرطى‏‌ را هم كه پیشنهاد كنى‏‌، مى‏‌پذیرم و بدان وفادار خواهم بود.». با این‌که امام حسن علیه‌السلام از حیله گری و خیانت‌های معاویه آگاه بود، جز پذیرش این پیشنهاد، چاره‌ای نداشت. می‌دانست که با چنین سپاهی نمی‌تواند بر سپاهیان معاویه پیروز گردد، پس چه بهتر که برای جلوگیری از خون‌ریزی صلح را بپذیرد. برای مصالحه، اعلام آمادگی کرد و امور زیر را به عنوان شرط، پیشنهاد کرد: ۱ـ معاویه را به عنوان امیرالمومنین ننامد؛ ۲ـ برای ادای شهادت نزد او احضار نشود؛ ۳ـ شیعیان حضرت علی، در همه جا در امان باشند و مورد اذیّت قرار نگیرند؛ ۴ـ هزار هزار درهم در بین فرزندان شهدایی که پدرانشان در جنگ جمل و صفّین در سپاه علی به شهادت رسیده‌اند، تقسیم کند؛ ۵ـ معاویه، بر طبق قرآن و سنّت رسول الله و سیره خلفای صالح رفتار کند؛ ۶ـ ولیّ‌عهدی را برای بعد از خودش معرّفی نکند و امر خلافت را به شورای مسلمانان واگذار کند؛ ۷ـ نسبت به حسن و حسین و سایر اهل بیت رسول الله علیهم‌السلام توطئه پنهان و آشکار انجام ندهد و آنان را نترساند؛ معاویه، همه شروط راپذیرفت و تعهّد کرد نسبت به آن‌ها وفادار باشند. بدین ترتیب، پیمان صلح به امضای دو طرف رسید، امّا معاویّه، در عمل به موادّ صلح‌نامه، وفادار نماند و از همان آغاز، قصد خیانت خود را آشکار ساخت. وارد نخیله شد. بعد از ادای نماز جماعت، برای مردم خطبه خواند و گفت: «من با شما نجنگیدم تا نماز بخوانید و روزه بگیرید و حج بروید و زكات بدهید. این‏ها را شما انجام مى‏‌دهید. من با شما جنگ كردم تا بر شما امارت كنم و خدا آن را به من عطا كرد، در حالى‏‌ كه شما از آن كراهت داشتید. من به حسن بن على‏‌ وعده دادم كارهایى‏‌ را انجام دهم، ولى‏‌ همه آن‏ها را زیر پاى‏‌ خودم قرار مى‏‌دهم و به هیچ‏یك عمل نخواهم كرد.».[۳۴۶]  
[۳۱۷]ـ إعلام الوری، ج ۱، ص ۴۰۲ ـ ۴۰۳ ؛ مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۳۳ ؛ کشف الغمة، ج ۲، ص ۱۴۰ـ۱۴۴ ؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۵۵
[۳۱۸]ـ کشف الغمة ، ج ۲ ، ص ۱۴۹
[۳۱۹]ـ کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۵۳ ـ عن أبی هریره، قال: سمعت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله یقول: «مَنْ أحبَّ الحسن و الحسین فقد أحبّنى، و مَن أبغضهما فقد أبغضنی.».
[۳۲۰]ـ کشف الغمه ، ج ۲، ص ۱۷۲ ـ عن أبی بکره، قال: بینما النبیّ یخطب إذصعد إلیه الحسن فضّمة إلیه و قال: «إنّ ابنی هذا سیّد، و إنّ الله تعالى یصلح به بین فئتین من المسلمین عظمتین.». [۳۲۱]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۲۶۹
[۳۲۲]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۲۷۵ ـ سلمان فارسی، قال: سمعت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله یقول فی الحسن  و الحسین علیهم‌السلام: «اللهم! إنّى أحبها فأحبهما وأحْبِبْ مَن أحبَّهما.». و قال صلی‌الله‌علیه‌وآله: «مَن أحبّ الحسن و الحسین أحبّه، و مَن أحبّه احبّه الله، و مَن أحبه الله أدخله الجنة، و مَن أبغضهما أبغضته، و مَن أبغضتة ابغضه الله، و مَن أبغضه الله أدخله النار.».
[۳۲۳]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵ ، ص ۱۳۴ ـ قال النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله للحسن و الحسین: «ابناى هذان إمامان قاما أوقعدا.».
[۳۲۴]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۲۶ ـ عن ابی عبدالله علیه‌السلام قال: «أوصى رسول الله صلى‏الله‏علیه‏و‏آله إلى علیّ علیه‏السلام وحده، و أوْصى علی إلى الحسن و الحسین علیهم‏السلامجمیعاً و كان الحسن إمامه.».
[۳۲۵]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵ ، ص ۱۲۶
[۳۲۶]ـ إثبات‌الهداة، ج۵، ص ۱۲۲
[۳۲۷]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۲۳
[۳۲۸]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۳۳ ـ طارق بن شهاب، قال: قال أمیرالمؤمنین علیه‌السلام للحسین و الحسین علیهم‌السلام : «أنتما إمامان بعدی و سیدا شباب أهل الجنة والمعصومون. حفظكما الله و لعنة الله على مَن عاداكما.».
[۳۲۹]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۳۳
[۳۳۰]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۳۴
[۳۳۱]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۳۷
[۳۳۲]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵ ، ص ۱۳۸ ـ إنَّ أمیرالمؤمنین علیه‌السلام لما ضربه ابن ملجم قال: «دعونى و أهل بیتی أعهد إلیهم.». فقام الناس إلاّ قلیل من شیعته. فحمد الله و أثنی علیه و قال: «إنّى أوصى الحسن و الحسین. فاسمعوا لهما و أطیعوا أمرهما. فقد كان النبى نصّ علیهما بالإمامة من بعدی.».
[۳۳۳]ـ إثبات‌الهداة، ج ۵، ص ۱۴۰ ـ الاصبغ بن نباته، قال: «إنَّ علیّاً علیه‌السلام لما ضربه الملعون بن ملجم دعا بالحسن و الحسین فقال: «إنّی مقبوض فی لیلتی هذه فاسمعا قولی. و أنت یا حسن! وصیّی والقائم بالأمر بعدی. و أنت یا حسین! شریكه فی الوصیة، فأصمت و كن لأمره تابعاً مابقی. فإذا خرج من الدنیا، فأنتَ الناطق من بعده و القائم بالأمر عنه.».
[۳۳۴]ـ کشف الغمه ، ج ۲ ، ص ۱۸۱
[۳۳۵]ـ کشف الغمة، ج ۲ ، ص ۱۴۲
[۳۳۶]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۳۳۱
[۳۳۷]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۳۳۱
[۳۳۸]ـ بحارالأنوار ، ج ۴۳ ، ص ۳۳۲
[۳۳۹]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۳۳۹
[۳۴۰]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۳۳۹
[۳۴۱]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۳۳۲
[۳۴۲]ـ بحارالأنوار ، ج ۴۳ ، ص ۳۴۱
[۳۴۳]ـ بحارالأنوار، ج ۴۳ ، ص ۳۵۰
[۳۴۴]ـ بحارالأنوار، ج۴۳ ، ص ۳۴۴
[۳۴۵]ـ کشف‌الغمة ، ج ۲ ، ص ۱۶۳ ـ ۱۶۵
[۳۴۶]ـ بحارالأنوار، ج ۴ ، ص ۱ ـ ۶۹ ؛ کشف‌الغمة ، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۹ ؛ مناقب آل أبی طالب ، ج ۴ ، ص ۳۶ ـ ۴۰ بر گرفته از کتاب الگوهای فضیلت / آیت الله ابراهیم امینی  

(برگرفته از مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی)