دهخدا

معنی کلمه دهخدا

معنی واژه دهخدا

معنیعلی اکبر دهخدا سال 1297 ه.ق ( 1257 خورشیدی) در تهران متولد شد. گر چه اجدادش قزوینی بودند، ولی پدرش "خان بابا خان" که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. ده ساله بود که پدرش فوت کرد و فردی به نام میرزا یوسف خان قیم او شد . دو سال بعد میرزا یوسف خان نیز در گذشت و اموال پدر دهخدا به فرزندان یوسف خان رسید.
در آن زمان یکی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی از دوستان خانوادگی دهخدا کار تدریس او را به عهده گرفت و دهخدا تحصیلات قدیمه را در نزد وی آموخت. وی مردی مجرد بود، و حجره ای در مدرسه حاج شیخ هادی (در خیابان شیخ هادی کنونی) داشت که در آن به تدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالباً اظهار می کرد که هر چه دارد، در نتیجه تعلیم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل گردید و با مبانی علوم جدید و زبان فرانسه آشنا شد.
معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمد حسین فروغی، موسس روزنامه "تربیت" و پدر ذکاء الملک فروغی بود که گاهی اوقات، تدریس کلاس ادبیات را به عهده دهخدا می گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آیت الله حاج شیخ هادی نجم آبادی بود؛ وی از این حسن جوار استفاده کامل می برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزگوار بهره مند می گشت. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه، به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. سال 1281 شمسی هنگامی که 24 سال داشت،معاون الدوله غفاری که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد و استاد حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت . وی در آنجا فراگیری زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.
مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز دوران مشروطیت بود. حدود سال 1325 هجری قمری (نهم خرداد 1286 هجری شمسی) با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه صوراسرافیل را منتشر کرد. این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود. جذاب ترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که با عنوان "چرند و پرند" به قلم استاد و با امضای "دخو" نوشته می شد. سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر می کرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمد علی شاه، آزادیخواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و از آنجا به اروپا رفت.
وی در پاریس با علامه قزوینی معاشر بود. سپس به سوئیس رفت و در "ایوردن" سوئیس نیز سه شماره از "صوراسرافیل" را به کمک میرزا ابوالحسن خان پیرنما (معاضد الدوله) منتشر کرد. آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال 1327 هجری قمری با مساعدت جمعی از ایرانیان مقیم ترکیه ، روزنامه "سروش" را به زبان فارسی منتشرکرد.
در دوران جنگ جهانی اول - که از سال 1914 تا 1918 میلادی به طول انجامید - دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران باز گشت؛ از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد. مدتی ریاست دفتر (وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید، تا این که سه چهار روز قبل از شهریور 1320 و خلع سلطنت رضاخان، از ریاست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیاتش بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.
دهخدا گاه برای تفنن، شعر نیز می سرود؛ اما شاعری حرفه اصلی او نبود. منظومه های معدودی از او توسط دکتر محمد معین گردآوری شده است.
دکتر محمد معین، اشعار دهخدا را به دو دسته تقسیم می کند که عبارتست از:نخست،اشعاری که به سبک متقدمان سروده است و بعضی از آنها دارای جزالت (فصاحت) و استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های شعرای قدیم دشوار می نماید.دوم: اشعاری است که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است. بسیاری از ادیبان معاصر، مسمط "یادآر ز شمع مرده یار آر" دهخدا را نخستین نمونه شعر نو به شمار می آورند. دهخدا شعر "یاد آر ز شمع مرده یاد آر" را در یادبود میرزا جهانگیر خان شیرازی، مدیر روزنامه صوراسرافیل سروده است.
ای مرغ سحر، چو این شب تار بگذاشت ز سر سیاهکاری
و ز نفخه روح بخش اسحار رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گره ز زلف زر تار محبوبه نیلگون عماری
یزدان به کمـال شد پدیدار و اهریمن زشت خو حصاری
یاد آر ز شمع مرده یاد آر
ای مونس یوسف اندر این بند تعبیر عیان چو شد تو را خواب
دل پر ز شعف، لب از شکر خند محسود عدو به کام اصحاب
رفتی بر یار خویش و پیوند آزاد تر از نسیم و مهتاب
زان کو همه شام با تو یک چند در آرزوی وصال احباب
اختر به سر شمرده یار آر
چون باغ شود دوباره خرم ای بلبل مستمند مسکین
وز سنبل و سوری و سپرغم آفاق نگارخانه ی چین
گل سرخ و به رخ عرق ز شبنم تو داده ز کف قرار و تمکین
زان نو گل پیش رس که در غم ناداده به نار شوق تسکین
از سردی دی ، فسرده یار آر
ای همره تیه پورعمران بگذشت چو این سنین معدود
وان شاهد نغز بزم عرفان بنمود چو وعد خویش مشهود
وز مذبح زر چو شد به کیوان هر صبح شمیم عنبر و عود
زان کو به گناه قوم نادان در حسرت روی ارض موعود
بر بادیه جان سپرده، یادآر
چون گشت ز نو زمانه آباد ای کودک دوره ی طلایی
وز طاعت بندگان خود شاد بگرفت ز سر خدا، خدایی
نه رسم ارم، نه اسم شداد گل بست زبان ژاژخایی
زان کس که ز نوک تیغ جلاد ماخوذ بجرم حق ستایی
تسنیم وصال خورده، یادآر

مبارزات سیاسی دهخدا
وقتی دهخدا از سفر بالکان بازگشت، انقلاب مشروطه کم و بیش آغاز شده بود. او که همیشه به فکر پیشرفت و ترقی مملکت خود بود، انقلاب مشروطه را راه مناسبی برای رسیدن به این هدف می دید. او در آغاز ورود به ایران، از طرف امین الضرب مهدوی به عنوان معاون و مترجم" موسیو دوبروک" مهندس بلژیکی اداره شوسه خراسان، استخدام شد. از همین زمان دیگران از نامه های اداری و نحوه کار دهخدا، استعدادهای او- خصوصا استعدادش در نویسندگی را شناخته بودند.
شش سال بعد، دهخدا از طرف میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی به عنوان نویسنده ای در روزنامه صوراسرافیل، به تهران دعوت شد. ورود دهخدا به روزنامه صوراسرافیل در واقع آغاز فعالیتهای سیاسی دهخدا بود.استاد علی اکبر دهخدا از خبره ترین و فعال ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگترین خدمت به زبان فارسی در این دوران را انجام داده. لغت نامه بزرگ دهخدا که در بیش از پنجاه جلد به چاپ رسیده است و شامل همه لغات زبان فارسی با معنای دقیق و اشعار و اطلاعاتی درباره آنهاست و کتاب امثال و حکم که شامل همه ضرب المثل ها و احادیث و حکمت ها در زبان فارسی است خود به تنهایی نشان دهنده دانش و شخصیت علمی استاد دهخدا هستند. دهخدا به غیر از زبان فارسی به زبانهای عربی و فرانسوی هم تسلط داشته و فرهنگ فرانسوی به فارسی او نیز هم اکنون در دست چاپ می باشد.
دهخدا علاوه بر این که دانشمند و محقق بزرگی بود مبارز جدی و کوشایی نیز در انقلاب مشروطه محسوب می شد. او مبارزه را نیز از راه نوشتن ادامه می داد و مطالب خود علیه رژیم مستبد قاجار را در روزنامه صور اسرافیل که از روزنامه های پرفروش و مطرح آن زمان بود چاپ می کرد.
لغت نامه که بزرگترین و مهمترین اثر دهخدا محسوب می شود 45 تا 50 سال از وقت دهخدا را گرفت. یعنی سالها بیش از آنچه که حکیم ابوالقاسم فردوسی صرف شاهنامه خود کرد. لغت نامه نه تنها گنجینه ای گرانبها برای زبان فارسی است، بلکه معانی و تفسیرات و شروح تاریخی بسیاری از کلمات عربی را نیز داراست.

روزنامه صوراسرافیل که در حقیقت یک هفته نامه بود نه ماه پس از اعلام مشروطیت، روز پنج شنبه هفدهم ربیع الاول سال 1325 قمری در محل کتابخانه تربیت واقع در خیابان ناصری تهران منتشر شد.
صوراسرافیل یکی از اساسی ترین سلاح های مشروطه خواهان بود که تیراژ هر شماره آن حدود بیست و چهار هزار نسخه بود. این روزنامه به طرزی ماهرانه برای اولین بار در ایران توانسته بود طنز و اخبار و مقالات سیاسی و نیازهای مردم آن زمان را به طرزی دلپذیر و مردم پسند در قالب یک روزنامه چاپ کند. شاید این اولین روزنامه ایران بود که مردم کوچه و بازار نیز آن را می خواندند. آن زمان مردم تهران به غیر از شاهنامه خوانی و افسانه گویی و کارهایی از این قبیل سرگرمی دیگری به نام روزنامه خواندن نیز داشتند. مردم دسته دسته می نشستند و با شور و شوق از کودکان روزنامه فروش روزنامه ای را می خریدند که هم نیازها و مشکلاتشان را مطرح می کرد و هم مایه تفریحشان بود.
از میان مطالب این روزنامه آنچه بیش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود، ستونی به نام "چرند و پرند" بود که با امضای "دخو" به چاپ می رسید و نویسنده آن دهخدا بود. نوشته های دهخدا در ستون چرند و پرند از دو نظر قابل توجه است: اولا سبک نوشتار دهخدا در این مقالات، که می توان آن را سبک جدیدی در نگارش فارسی دانست و بنا به تایید بسیاری از مورخین، سبک نگارش او در چرند و پرند سبکی کاملا نو بود و بسیاری از نوشته های امروزی برگرفته از آن سبک هستند. هم چنین استدلال ها و طعنه های سیاسی دهخدا در دفاع از مشروطه در نوع خود بی نظیربود و تاثیر زیادی در طرفداری مردم از حکومت مشروطه داشت.
صوراسرافیل در طول مدت انتشار پنج بار متوقف شد. وقفه اول و دوم آن هردو به خاطر مقالات تند و تیز روزنامه بود و هر دوبار روزنامه برای مدتی منتشر نشد. پس از مدتی روزنامه مجددا توقیف شد و محل چاپ روزنامه نیز مورد غارت و حمله قرار گرفت. دفعه چهارم، وقفه در انتشار طولانی شد و مهمترین دلیل آن بیماری دهخدا ذکر می شد. آخرین توقف در کار چاپ روزنامه سه روز قبل از به توپ بستن مجلس شورای ملی بود. پس از حاکم شدن فضای رعب و وحشت در جامعه، دهخدا و تقی زاده و سید جمال الدین واعظ و تعدادی دیگر در خانه های نزدیک مجلس شورای ملی پنهان شدند. سپس به مدت بیست و پنج روز به عنوان پناهنده سیاسی در سفارت انگلیس به سر بردند تا اینکه بالاخره محمد علی شاه با هر تدبیری که بود آنها را از آنجا بیرون و تبعیدشان کرد.
دهخدا ابتدا به نزد محمد خان قزوینی در پاریس رفت و پس از مدتی از آنجا خود را به شهر ایوردن سوئیس رساند و در آنجا نیز سه شماره دیگر از روزنامه صوراسرافیل را به هر زحمتی که بود به چاپ رساند و با هزار دردسر به تهران فرستاد. مدتی بعد عازم استانبول شد و در آنجا روزنامه فارسی سروش را به کمک ایرانیان منتشر کرد که حدود پانزده شماره از آن منتشر شد.
طرفداری دهخدا از مشروطه خواهان تا به آنجا بود که وقتی کودتای بیست و هشت مرداد به پیروزی رسیده بود وسربازان شاه به دنبال دکتر فاطمی می گشتند تا او را دستگیر کنند، به خانه دهخدا ریختند و خانه او را برای پیدا کردن دکتر فاطمی به هم ریختند و چون او را نیافتند، دهخدا را بازداشت کردند و با شکنجه های بسیار سعی کردند تا حرفی از زیر زبان آن پیرمرد بیرون بکشند. سرانجام نیز چون به نتیجه ای نرسیدند پیکر نیمه جان او را در دالان خانه اش رها کردند و سرانجام علی اکبر دهخدا در سن 77 سالگی جان به جان آفرین تسیلم کرد.
لغت نامه دهخدا
همان گونه که پیداست، لغت نامه مهم ترین و اساسی ترین اثر دهخدا - حتی مهمترین اثر نویسندگی معاصر است و بیشتر شهرت و احترامی که دهخدا داراست، به خاطر لغت نامه ی اوست. بنا به باور بسیاری، چنین کار بزرگ و چنین سرمایه گذاری عظیمی را برای زبان فارسی، به غیر از دهخدا تنها فردوسی انجام داده بود. تالیف لغت نامه دهخدا تاثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. امروز در ایران به هر کتابخانه ای که برویم از میزان مراجعاتی که به لغت نامه می شود و در جستجوی معنای کلمه یا مطلبی علمی، مجلدات لغت نامه دهخدا را ورق می زنند، می توانیم به راحتی ارزش و اهمیت این کتاب را درک کنیم .
همه لغات فارسی و محلی، نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و شاخص، حتی لغات عربی را می توان در لغت نامه دهخدا یافت. در جلوی هر کلمه ، معنای لغوی آن، موارد استعمال ، طرز تلفظ صحیح ، اشعاری در رابطه با آن و بسیاری اطلاعات دیگر درباره لغت قرار دارد. لغت نامه دهخدا هم دایرةالمعارف است و هم کتاب مرجع علوم گوناگون و هم لغت نامه. وجود این کتاب در هر خانه یا کتابخانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب می شود.
لغت نامه ای که دهخدا پنجاه سال، یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن کرد، از پایه سه چهار میلیون فیشی بنیان یافته است که دهخدا شب و روز به جمع آوری آنها مشغول بوده است. به گفته خود او و نزدیکانش، وی هیچ روزی از کار فیش برداری برای لغت نامه غافل نشد مگر دو روز به خاطر فوت مادرش و دو روز به خاطر بیماری سختی که داشت.
فکر ایجاد لغت نامه ای جامع که هم معنای تمام لغات فارسی را داشته باشد و هم اطلاعات لازم درباره همه چیز را به خواننده بدهد، از همان زمان که دهخدا در یکی از قرای چهارمحال بختیاری منزوی بود به ذهنش خطور کرده بود. آن طور که آگاهان نوشته اند، وی چند میلیون فیش از روی متون معتبر استادان نظم و نثر فارسی و عربی، لغت نامه های چاپی و خطی، کتب تاریخ و جغرافیا، طب، ریاضی، هندسه، هیات، حکمت، کلام، فقه و ... فراهم آورده بود. البته نقل می کنند که او بیشتر یادداشت ها را از ذهن خود می نوشته است . خود وی در یکی از یادداشتهای پراکنده اش برای لغت نامه می نویسد: «همه لغات فارسی زبانان تا کنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده است که ما آنها را در اینجا نقل کرده ایم. ولی از سوی دیگر هزاران لغت فارسی وغیر فارسی در تداول به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم؛ ولی باید دانست که برای به خاطر آوردن چندین هزار کلمه و الفبایی کردن آن عمر هفت کرکس می باید... و این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم - رحمه الله علیها- تعطیل نشد و به جز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شبها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم . چه بارها که در شب از بستر برمی خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم.»
دهخدا در سال 1324 هجری شمسی میلیونها فیشی را که در تهیه لغت نامه فراهم کرده بود، توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه کرد و مجلس نیز قانونی را تصویب کرد که این میراث عظیم چاپ شود و موسسه ای نیز به نام لغت نامه دهخدا برای مدیریت کار چاپ لغت نامه و ادامه راه دهخدا تاسیس شود. مدتی بعد از تصویب طرح چاپ لغت نامه در مجلس شورای ملی، دهخدا فوت کرد . از آن زمان به بعد کار هماهنگی ومدیریت لغت نامه به وصیت خود دهخدا برعهده دکتر محمد معین گذارده شد. او که خود فردی فرهیخته بود و در ادبیات فارسی تبحر فراوان داشت - و کتاب فرهنگ فارسی شش جلدی معین از آثار گرانبهای اوست - به خوبی از عهده ادامه این کار خطیر برآمد. پس از فوت دکتر معین نیز این کار به وسیله دکتر سید جعفر شهیدی و دکتر دبیر سیاقی و دیگران دنبال شد و به پایان رسید.
تا زمانی که دهخدا زنده بود چهار هزار و دویست صفحه از لغت نامه تهیه شده بود؛ در حالی که لغت نامه ای که امروز وجود دارد در پنجاه جلد و بیست و شش هزار صفحه به چاپ رسیده است. هم چنین به تازگی سی.دی لغت نامه دهخدا نیز توسط موسسه دهخدا که زیرمجموعه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است، تولید و عرضه شده است.
به علت ارزش فرهنگی و علمی لغت نامه و نقش خطیر آن در زبان فارسی، از تولید و عرضه سی.دی یا کتاب لغت نامه دهخدا توسط شرکت ها و اداره های دیگر جلوگیری می شود. همچنین به تازگی مجلس در حال بررسی این طرح است که کتاب لغت نامه را از قانون حقوق مصنفان مجزا نگه دارد؛ زیرا بر اساس این قانون، هر کتابی پس از گذشتن سی سال از زمان چاپش، قابل چاپ شدن توسط هر چاپخانه ای است. اما به خاطر وضعیت خاص لغت نامه دهخدا قرار است قانونی تصویب شود که بر اساس آن به جز موسسه دهخدا، هیچ موسسه دیگری نتواند دست به تولید و توزیع کتاب یا سی. دی لغت نامه دهخدا بزند.
سایر آثار دهخدا
دهخدا به غیر از لغت نامه - که بزرگترین و پرارزش ترین اثر دهخدا است - کتاب های دیگری را نیز تالیف کرده است که با ارزش ترین آنها پس از لغت نامه کتاب "امثال و حکم" است. کتاب امثال و حکم کتابی است که در آن همه ضرب المثل ها، حکمت ها، آیات قرآن، اشعار، اخبار و احادیثی که در زبان فارسی مصطلح است، جمع آوری شده اند.
دهخدا خود نقل می کرد که در کودکی شبی بالای بام خوابیده بود وبه یکی از مثلهای متداول در زبان فارسی می اندیشید، از اسم "مثل" آگاه نبود، همین قدر درک می کرد که جمله از نوع کلمات و لغات معمول نیست، قلم برداشت و چند تا از آن نوع یادداشت کرد. این نخستین قدمی بود که وی در راه تدوین امثال و لغات پارسی برداشت.
هنگامی که دهخدا و یارانش در حال تهیه فیش و یادداشت برای لغات لغت نامه دهخدا بودند، اعتماد الدوله قراگزلو که در آن زمان وزیر معارف بود، به دهخدا پیشنهاد کرد که با توجه به این که با وسایل امروزی چاپ لغت نامه میسر نیست و تالیف لغت نامه کاری بسیار طولانی است، امثال، حکمت ها، احادیث و ... را در کتابی جداگانه جمع آوری کند و منتشر سازد. دهخدا نیزاین پیشنهاد را پذیرفت و به این ترتیب امثال و حکم را در بین سالهای 1308 و 1311 به چاپ رسانید و در پایان کتاب فهرست اعلامی نیز به آن افزود.
گروهی خرده گرفتند که عنوان کتاب " امثال وحکم" است ولی در طی آن، اصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیثی که مثل نیستند، فراوان آمده. دهخدا به نگارنده اظهار داشت: من خود متوجه این نکته بودم، ولی از انتخاب عنوانی طویل، نظیر "امثال و حکم و مصطلحات و کنایات و اخبار و احادیث..." خودداری و به عنوان ساده "امثال و حکم" اکتفا کردم. راه دیگر هم حذف اصطلاحات و کنایات و غیره بود، که اگر استاد بدین کار دست می زد، خوانندگان خود را از فواید بسیاری محروم می کرد.
نکته دیگر در باب این کتاب، مقدمه نداشتن آن است که اصولاً، استاد علامه در باب مقدمه کتابهای خود احتیاطی مقرون به وسواس داشت. در پاسخ سوال نگارنده، راجع به علت عدم تحریر مقدمه برای امثال و حکم اظهار داشت:«در زبان فرانسوی هفده لغت پیدا کردم که در فرهنگ عربی و فارسی همه آنها را "مثل" ترجمه کرده اند ودر فرهنگهای بزرگ فرانسوی، تعریفهایی که برای آنها نوشته اند، مقنع نیست و نمی توان با آن تعریفات، آنها را از یکدیگر تمیز داد. ناگریز توسط یکی از استادان فرانسوی دانشکده حقوق نامه ای به فرهنگستان فرانسه نوشتم واختلاف دقیق مفهوم آن هفده لغت را خواستار شدم. پاسخی که رسید، تکرار مطالبی بود که در لغتهای فرانسوی آمده بود که به هیچ وجه مرا اقناع نکرد. از اینرو از نوشتن مقدمه و تعریف مثل و حکمت و غیره خودداری کردم و کتاب را بدون مقدمه منتشر ساختم.»
همان طور که در قبل هم اشاره شد، دهخدا به زبان فرانسوی نیز تسلط زیادی داشت. او چند کتاب را از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده است که البته هنوز به چاپ نرسیده اند. از آن جمله کتاب "عظمت و انحطاط رومیان" است که نوشته شده توسط "منتسکیو" نویسنده سرشناس فرانسوی است.
کتاب دیگری که دهخدا از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده است کتاب "روح القوانین" است که این کتاب نیز توسط منتسکیو تالیف شده است.
هم چنین استاد از آغاز جوانی تا اواخر عمر به تالیف فرهنگ فرانسه به فارسی مشغول بودند. موارد این کتاب، شامل: لغات علمی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و طبی به زبان فرانسه با معادل آنها در زبانهای فارسی و عربی است. مرحوم دهخدا این معادلها را با تتبع دقیق در سالیان متمادی از متون امهات کتب فارسی و عربی استخراج کرده اند. این کتاب نیز به طبع نرسیده است.
از دیگر آثار دهخدا کتاب شرح حال ابوریحان بیرونی است که مقارن هزاره تولد بیرونی تالیف و به جای پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ ، مهر ماه 1324 منتشر گردیده و سپس در لغت نامه تجدید طبع شده است.
اثر دیگر دهخدا تعلیقات بر دیوان ناصرخسرو قبادیانی است. دیوان قصاید و مقطعات حکیم ناصر خسرو به ضمیمه روشنایی نامه و سعادت نامه به تصحیح مرحوم حاج نصر الله تقوی و مقدمه آقای تقی زاده و تعلیقات آقای مینوی در تهران به سال 1304-1307 هجری شمسی به طبع رسیده است. یادداشتهای علامه دهخدا در تصحیح اشعار و بعضی نکات بامقدمه ای دلکش از صفحه 619 دیوان مزبور به بعد چاپ شده است. بعدها نیز مرحوم ادیب پیشاوری در تصحیح برخی اشعار ناصر خسرو، نظراتی اظهار کرده اند که در پایان دیوان خود آن مرحوم که به اهتمام مرحوم عبدالرسولی در 1312 در تهران طبع شده، به عنوان "رساله نقد حاضر" به چاپ رسیده است . آقای مسرور هم در مجله ارمغان، سال دوازدهم ،انتقاداتی بر تصحیحات استاد منتشر کرده اند.
از دیگر کارهای دهخدا می توان به دیوان سید حسن غزنوی- ملقب به اشرف - اشاره کرد که به اهتمام آقای مدرس رضوی در تهران ، سال 1328 به طبع رسیده است. آقای مدرس پس از اتمام متن دیوان، آن را به نظر علامه دهخدا و استاد فروزانفر رسانید و یادداشتهای ایشان را در تصحیح اشعار در پایان کتاب جای داد. تصحیحات مرحوم دهخدا در صفحات 361 تا 376 آن کتاب مندرج است.
منابع تحقیق:
روزنامه همشهری - تاریخ 29 اردیبهشت سال 1380
ویژه نامه "تهران" روزنامه همشهری - شماره خرداد سال 1380
پایگاه اطلاع رسانی خبرگزاری BBC – مقاله "سی دی های جعلی لغت نامه دهخدا"
مرکز اطلاع رسانی شهر قزوین
شبکه اطلاع رسانی مدارس ایران
یادداشت ناشر کتاب امثال و حکم
پایگاه اطلاع رسانی سازمان ایرانشناسی
پایگاه اطلاع رسانی علمی آموزشی فرهنگسرا
لوح فشرده لغت نامه دهخدا – انتشارات دانشگاه تهران
زندگی نامه دکتر محمد معین - پایگاه اطلاع رسانی بنیاد اندیشه اسلامی
پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

نگاهی دیگر
ﻣﻘﺎﻟﻪ 076 ـ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا
1. زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪا.
ای ﻣﺮغ ﺳﺤﺮ ﭼﻮ اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﺎر ﺑﮕﺬاﺷﺖ ز ﺳﺮ ﺳﻴﺎﻫﻜﺎری
وز ﻧﻔﺤﻪ ی روح ﺑﺨﺶ اﺳﺤﺎر رﻓﺖ از ﺳﺮ ﺧﻔﺘﮕﺎن ﺧﻤﺎری
ﺑﮕﺸﻮد ﮔﺮه ز زﻟﻒ زرﺗﺎر ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﮔﻮن ﻋﻤﺎری
ﻳﺰدان ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺷﺪ ﭘﺪﻳﺪار و اﻫﺮﻳﻤﻦ زﺷﺖ ﺧﻮ ﺣﺼﺎری
ﻳﺎدآر ز ﺷﻤﻊ ﻣﺮده ﻳﺎدآر
دﻫﺨﺪای وارﺳﺘﻪ، ﺷﺎﻋﺮ، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه، اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه، ﻣﺠﺎﻫﺪ، اﻧﻘﻼﺑﻲ، زﺑﺎنﺷﻨﺎس، ﻣﺤﻘﻖ، ﻣﺘﺮﺟﻢ، ﻣﺮد ﺳﻴﺎﺳﺖ و
ﺧﺎﻟﻖ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1297 ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺳﺎل 1257 ﺷﻤﺴﻲ در ﺗﻬﺮان دﻳﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد. ﭘﺪر
دﻫﺨﺪا، ﻣﺮﺣﻮم ﺧﺎن ﺑﺎﺑﺎ ﺧﺎن، ﻛﻪ از ﻣﺎﻟﻜﻴﻦ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻮد، ﭘﻴﺶ از وﻻدت ﻓﺮزﻧﺪش از ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان
ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد و در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ. ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد، ﭘﺪرش ﻓﻮت ﻛﺮد و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ
زﻧﺪﮔﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎدر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. اوﻟﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻫﺨﺪا اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ،
ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻴﺦ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺑﺮوﺟﺮدی ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻮم ادﺑﻲ، ﻋﺮﺑﻲ و دﻳﻨﻲ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ای ﺑﻪ اﻳﺸﺎن آﻣﻮﺧﺖ؛
ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ً ﻏﺎﻟﺒﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ دارد، ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ
اﺳﺘﺎد در ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺷﺎﮔﺮدی ﻛﺮد، در ﺗﻬﺮان ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ و دﻫﺨﺪا در اﻳﻦ
ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﺼﻴﻞ ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮی زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻓﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﭘﺮداﺧﺖ.
اﺳﺘﺎد ادﺑﻴﺎت اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺮوﻏﻲ ﭘﺪر «ذﻛﺎء اﻟﻤﻠﻚ ﻓﺮوﻏﻲ» ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺳﻌﺖ
اﻃﻼﻋﺎت دﻫﺨﺪا در ادﺑﻴﺎت آن ﻣﺮﺣﻮم ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﻼسﻫﺎی ادﺑﻲ را ﺑﻪ وی ﻣﺤﻮل ﻣﻲ ﻛﺮد. ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺰرﮔﻮار دﻳﮕﺮی
ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم ادﺑﻲ، ﻋﺮﺑﻲ و دﻳﻨﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻛﻤﻲ ﺳﻦ از ﻣﺤﻀﺮش اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد، ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖ اﷲ ﺷﻴﺦ ﻫﺎدی ﻧﺠﻢ
آﺑﺎدی ﺑﻮد؛ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻫﺨﺪا ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺣﻀﻮر اﻳﻦ ﻓﺮزاﻧﮕﺎن ارﺟﻤﻨﺪ ﻛﺴﺐ ﻓﻴﺾ ﻣﻲ ﻛﺮد، ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ زﺑﺎن
ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﻳﻦ زﺑﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ درآﻣﺪ. ﻣﺪت زﻳﺎدی
از ﻋﻀﻮﻳﺖ وی در وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﺳﻴﺮی ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻌﺎون اﻟﺪوﻟﻪ ﻏﻔﺎری ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان در ﺑﺎﻟﻜﺎن
ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و دﻫﺨﺪا را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺮد. ﻣﺪت دو ﺳﺎل ﻛﻪ اﺳﺘﺎد در اروﭘﺎ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص وﻳﻦ ﺑﻮد، زﺑﺎن
ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ را ً ﻛﺎﻣﻼ آﻣﻮﺧﺖ. دﻫﺨﺪا در ﺳﺎل 1323ه.ق ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ 1284 ﺷﻤﺴﻲ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ
ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ.
از اﻳﻦ ﭘﺲ زﻧﺪﮔﻲ وی ﺑﺎ ﻣﺮدم، اﻧﻘﻼب و اﻳﺮان ﮔﺮه ﺧﻮرد و ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎز و ﻗﻠﺒﻲ ﺗﭙﻨﺪه در ﺟﺒﻬﺔ
آزادایﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ. در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎری ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﺧﺎن ﺷﻴﺮازی و ﻣﻴﺮزا ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎن ﺗﺒﺮﻳﺰی روزﻧﺎﻣﺔ
ﻣﻌﺮوف ﺻﻮراﺳﺮاﻓﻴﻞ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدﻧﺪ. ﺟﺬابﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﺘﻮن ﻓﻜﺎﻫﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭼﺮﻧﺪ و
ﭘﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد و ﺑﺎ اﻣﻀﺎی "دﺧﻮ" ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ. اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار ﺳﺎده ﻧﻮﻳﺴﻲ در اﻳﺮان
ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود. اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺟﻤﺎل زاده و ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ از ﺗﻌﻄﻴﻠﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای
ﻣﻠﻲ در دوره ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺷﺎه دﻫﺨﺪا را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﻳﺮ آزادیﺧﻮاﻫﺎن ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ. اﺳﺘﺎد در اروﭘﺎ ﺿﻤﻦ اداﻣﺔ 623 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﻣﺒﺎرزات ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻈﺎم دﻳﻜﺘﺎﺗﻮری ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﺎه ﺑﺎ ادﻳﺒﺎن و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد. ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺎﺷﺮان
ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﻳﺸﺎن ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﺑﻮد. ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﺎه از ارﻳﻜﺔ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺳﺮان
ﻣﺸﺮوﻃﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ و از ﻃﺮف ﻣﺮدم ﺗﻬﺮان و ﻛﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ . ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن
ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول دﻫﺨﺪا از ﻛﺎرﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻠﻤﻲ، ادﺑﻲ، و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭘﺮداﺧﺖ. او ﺿﻤﻦ
اداﻣﺔ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺪﻧﻲ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ؛ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ اﺳﺘﺎد ﺗﺎ
ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﭘﺮﺛﻤﺮش ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷﺒﺎﻧﻪ روزی ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ، ﺗﺤﻘﻴﻖ، ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ
ﻛﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺶ و ﺳﻪ رﺑﻊ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ ﻫﻔﺘﻢ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه 1334 ﺷﻤﺴﻲ روح ﭘﺮ ﻓﺘﻮﺣﺶ ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻮت اﻋﻼء
ﭘﻴﻮﺳﺖ و روز ﺑﻌﺪ ﭘﻴﻜﺮ ﻋﺰﻳﺰش را ﺑﺎ ﺣﻀﻮر داﻧﺸﻤﻨﺪان، اﺳﺘﺎدان، داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ری ﺑﺮده
و در اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ در آراﻣﮕﺎه ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ آن ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮدﻧﺪ.
از ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد ﻋﻠﻤﻲ، ادﺑﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎره ای از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد:
اﻣﺜﺎل وﺣﻜﻢ، ﺗﺮﺟﻤﺔ روح اﻟﻘﻮاﻧﻴﻦ، ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ، ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺑﺮ دﻳﻮان ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو،
دﻳﻮان ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻏﺰﻧﻮی، دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ، دﻳﻮان ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی، دﻳﻮان ﻓﺮﺧﻲ، دﻳﻮان ﺳﻮزﻧﻲ، ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪی، ﺻﺤﺎح
اﻟﻔﺮس، ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان اﺑﻦ ﻳﻤﻴﻦ، ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت، ﭘﻨﺪﻫﺎ و ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر، دﻳﻮان اﺷﻌﺎر و
ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﺛﺮ ﻋﻈﻴﻢ و ﺟﺎوداﻧﻪ.
اﺳﺘﺎد ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦﻛﻪ ﻋﻼﻣﺔ ﻓﻘﻴﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ذوق ﻟﻄﻴﻒ ﺑﻮد و در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺴﻠﻂ زﻳﺎد داﺷﺖ و آﺛﺎر ﺑﺰرگ
ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﭽﻮن روزﻧﺎﻣﻪ ﺻﻮراﺳﺮاﻓﻴﻞ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر ادﺑﻲ او ﻫﻤﻴﻦ ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ.
2. ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳﺖ ﺑﺰرگ ﻳﺎ ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه
اﺳﺖ.
ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺎد ﻓﻘﻴﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا اﺳﺖ. دﻫﺨﺪا در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را
ﺻﺮف ﺗﻬﻴﺔ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺮد و ﺧﻮد در ﺗﻨﻈﻴﻢ، ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﭼﺎپ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن دﺧﺎﻟﺖ
داﺷﺖ.
3. ﭼﺮا ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ؟
دﻗﺖ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﻓﺎرﺳﻲ دﻫﺨﺪا را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﻳﺪه ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارد، ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ.
ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺺ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ ً ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻟﻐﺖ و ﻣﻌﻨﻲ را از ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ روﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ و در
ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎ از ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﮕﺮﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و اﺷﺘﺒﺎه در ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪی ﺑﺮ ﺧﻄﺎﻫﺎ
اﻓﺰوده اﺳﺖ. دﻫﺨﺪا ﺑﺮای اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ دﻗﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﻮار ﺳﺎزد، ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ
ﭘﺮداﺧﺖ و ﻟﻐﺘﻬﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺒﻬﺎ را ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاری ﻛﺮد. در اﺑﺘﺪا ﺧﻮد او و ﺳﭙﺲ ﻋﺪه ای از دﺳﺘﻴﺎراﻧﺶ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت را روی زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /624
ﺑﺮﮔﻪﻫﺎی ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ.
اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی اﻧﺒﻮه ﻛﻪ در دوران زﻧﺪﮔﻲ وی ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪ و ﺷﻤﺎر آن از ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ
اﺳﺖ، ﻣﺎده ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ. ( ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا، ص 454 -455 )
4. ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
ﻇﺎﻫ ًﺮا ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در دوران ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن در ﭼﻬﺎرﻣﺤﺎل و ﺑﺨﺘﻴﺎری ﻣﺘﻮاری ﺑﻮده،
ﭘﺎﻳﻪ رﻳﺰی ﺷﺪه اﺳﺖ. او در ﺳﺎل 1297 ﺷﻤﺴﻲ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻛﺎوش در ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎی ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻛﻬﻦ
ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺖ. ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎر اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﻋﻨﻮان ﻟﻐﻮی ﺑﻮد ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آن ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎ، ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻫﺎ،
اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺎ، اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﺳﺘﻌﻤﺎﻻت ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺘﻲ از اﺑﻴﺎت ﺷﺎﻋﺮان ﻳﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرات ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻳﺎ
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮد. اﺳﺎس ﻛﺎر دﻫﺨﺪا ﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻟﻐﺖ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻟﻐﺖ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ آﻧﭽﻪ
ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﻗﺪﻳﻢ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﺧﻮد آورده اﻧﺪ، وﻳﺮاﻳﺶ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻜﻴﺔ اﺻﻠﻲ ﻛﺎر وی ﺑﺮ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ
زﻳﺮﻛﻲ از ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ درﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻳﺎدداﺷﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد.
اﺳﺘﺨﺮاج ﻟﻐﺎت از ﺣﺪود ﻧﻴﻤﺔ اول دﻫﻪ ﺳﻮم ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی و ﻧﻴﻤﻪ دوم دﻫﺔ آﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ
ﺷﻤﺴﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻴﺎت دﻫﺨﺪا ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل 1334 ﺷﻤﺴﻲ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل زﻣﺎن ﺑﺮد.
(اﺣﺘﺸﺎﻣﻲ، ص 30)
اﻳﻦ اﺛﺮ در 222 ﺟﺰوه و 26475 ﺻﻔﺤﺔ ﺳﻪ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ رﺣﻠﻲ ﺑﺰرگ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻫﺨﺪا 124
ﻧﻔﺮ در ﻃﻲ 64 ﺳﺎل ( از ﺳﺎل 1295 ﺗﺎ 1359ش ) در ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ آن ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ و ﻗﻠﻢ زدﻧﺪ.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎر ﻋﻤﻠﻲ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ در اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن رﺳﻴﺪه و ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ
و اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻋﻈﻴﻢ از ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺰرﮔﻮار آن ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺗﻌﺪاد 22 ﺟﺰوه از اﻳﻦ 222 ﺟﺰوه در
دوران ﺣﻴﺎت و ﺑﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻫﺪاﻳﺖ ﺧﻮد اﺳﺘﺎد ﭼﺎپ ﺷﺪه و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺠﻠﺪات ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ دو ﺷﺎﮔﺮد، دوﺳﺖ
و ﻫﻤﻜﺎر او ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ و ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی و ﻫﻤﺖ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻜﺎران ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺳﺒﻚ دﻫﺨﺪا در ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺷﺮح ﻣﻌﻨﻲ واژه ﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﻣﺼﺪاق «ﺧﻴﺮاﻟﻜﻼم ﻣﺎ ّ ﻗﻞ
و ّ دل» اﺳﺖ و ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﻴﺪ دارد ﻛﻪ از ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻫﻤﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ ﻓﺸﺮده ﺗﺮ و رﺳﺎ ﺗﺮ اﺳﺖ.
5. ﻧﺎم اﺛﺮ، ﻧﺎﻣﻬﺎی ﻣﺘﻌﺪد، ﻣﻮﻟﻒ، زﺑﺎن آن
ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان«ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا» ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ، اﻣﺮوز ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ و ﻫﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﺻﻔﺤﺔ
ﺳﻪ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ رﺣﻠﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺷﺶ ﻫﺰار دوره
1
در دﺳﺘﺮس ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﺎن و ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺎن و ﻓﺎرﺳﻲ ﺧﻮاﻧﺎن اﺳﺖ
و ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻲ از آن ﻟﻐﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﻲ و ﺷﺎﻫﺪ
2
و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ آن اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ
3
ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﻲ ﺑﻠﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ
دارد و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﺗﻤﺎم ﺑﺮ آن ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺟﺎﻟﺐ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺠﻠﻴﺪ و ﻧﺸﺮ ﺷﺪه و ﻧﻴﺰ در ﺟﺰوه
ای ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1354ش. ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ، ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ ای از اﻳﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﺎر دﻫﺨﺪا و ﻫﻤﻜﺎران اﻳﺸﺎن و
ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ اﺷﺎرهای ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب، ﻣﺤﺘﻮای آن، راه درازی ﻛﻪ ﭘﻴﻤﻮده و
ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎری ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ، ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.625 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ، ﭘﺎﻳﺔ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ در دوران ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن در ﭼﻬﺎل
ﻣﺤﺎل ﺑﺨﺘﻴﺎری ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ. آنﺟﺎ دﻫﺨﺪا ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﻲﺟﺴﺘﻪ ﺗﺎ ﻫﻤﺪم ﺗﻨﻬﺎﻳﻴﺶ ﺷﻮد. از ﻫﻤﺔ ﻛﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن آﻧﺠﺎ
ﺟﺰ ﻻروس ﻛﻮﭼﻜﻲ در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮده و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻋﻄﺶ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﺸﺘﺎق ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﻓﺮو ﻧﻤﻲ
ﻧﺸﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻮﻳﻨﺪة ﻛﺘﺎب، دﻫﺨﺪا ﺑﻮد. ﻣﺮدی ﻛﻪ آﺳﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻤﺒﻮد وﺳﺎﺋﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻻروس ﭘﺮداﺧﺖ
و ﻣﻌﺎدﻟﻬﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮای ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟﺴﺖ و در ﻛﻨﺎر ﺻﻔﺤﺎت ﺛﺒﺖ ﻛﺮد.
در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﺎه ﻣﺜﻠﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻐﺎت ﺳﺎده ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ ﺷﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و
دﻫﺨﺪاﻳﻲ ﻛﻪ از ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺎ ﻣ َﺜﻞ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد و از روزﮔﺎر ﺟﻮاﻧﻲ ﻗﻠﻢ ﻣﺎﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ را در ﺧﺪﻣﺖ
ﺑﻴﺪارﺳﺎزی ﺟﺎﻫﻼن و ﻏﺎﻓﻼن و رﺳﻮاﺳﺎزی ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن ﻧﻬﺎده ﺑﻮد و از ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺎرف و ﻋﺎﻣﻲ در ﻫﺮ
ﻛﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار، در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎ ﻳﺎ اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﻓﺮاوان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﻮد، دﻫﺨﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎدوﻳﻲ، ﭘﻮدﻫﺎی ﻣ َﺜﻞ را ﺑﺎ
ﺗﺎرﻫﺎی ﺧﻴﺎل و ﻃﻨﺰ درﻫﻢ ﺗﻨﻴﺪه و ﺑﺎﻓﺘﻲ ﺧﺎص در ﻧﺜﺮ و ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮد و در ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻠﻤﺎت
را اﺳﺘﺨﻮان ﺑﻨﺪی ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻃﻨﺰ آﻣﻴﺰ «ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل دﺧﻮ» ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮد، اﻳﻨﻚ در ﻛﻼت
ﺑﺨﺘﻴﺎری ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﺎروان ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﺮ ﻛﺮان اوراق ﻻروس ﻣﻲﮔﺸﻮد؛ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻳﺎدداﺷﺖ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﺎ ﺑﻪ
ﺑﺎﻃﻦ ﭘﺮﻣﻐﺰ و ﻋﻤﻴﻖ.
ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان دﻫﺨﺪا ﺑﺎ ﻫﻤﺘﻲ ﺑﻠﻨﺪ و ﻋﺰﻣﻲ اﺳﺘﻮار ﺑﻪ ﻛﺎر روی آورد و ﺑﻲ
آﻧﻜﻪ ﻧﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد را در ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن و ﺗﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮان از ﻳﺎد ﺑﺒﺮد و از ﺗﺨﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ادب ﻛﻬﻦ
ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ و از اﺑﺪاع و ﻧﻮآوری دم زﻧﺪ، ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ادب ﺗﻤﺎم ﺳﺮ در ﻛﻠﺒﻪﻫﺎی ﻣﺮدم ﻛﻮی و ﺑﺮزن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺎی
ﺻﺒﺤﺖ ﮔﺮم و ﺷﻴﺮﻳﻨﺸﺎن ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺳﺨﻨﺎن و ﺣﻜﻤﺘﺸﺎن را ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻗﻄﻌﻲ ﺗﺪﺑﻴﺮﻫﺎی ﺑﻪ ﺟﺎ و آﮔﺎﻫﻲﻫﺎی ژرف و
داﻧﺶﻫﺎی ﻋﻤﻠﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﭼﺎره اﻧﺪﻳﺸﻲﻫﺎی ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲداﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭼﻮن ﻣﺮوارﻳﺪ در ﮔﻮش
ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﻲﺳﭙﺮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﺧﺎص ﺳﺮ در ﻧﻘﻮش و ﺧﻄﻮط ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻓﺮو ﻣﻲ ﺑﺮد
ﺗﺎ ﺣﻜﻤﺖ آﻧﺎن را از زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﺎن ﺑﺸﻨﻮد و آنﭼﻪ از ﺟﻨﺲ ﻛﻼم ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ « ﻣ َﺜﻞ» در ﺳﺨﻦ
ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ، ﺑﻴﺮون ﻛﺸﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺞ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ در ﺧﺎﻃﺮ از ﺑﺮزﻧﻴﺎن و ﺑﺎزارﻳﺎن ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ. ﻫﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ را ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﻛﻨﺎر
ﻫﻢ ﺑﮕﺬارد و ﺗﺮﺻﻴﻌﻲ ﺑﺪﻳﻊ و آراﻳﺸﻲ ﻧﻮ از ﺣﻜﻤﺖ و ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزد.
ﺗﺮﺻﻴﻊ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ آوردن ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺼﻴﺢ ادﺑﻲ ﺑﺎ ﺳﺎدة ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺮﺑﻲ را ﺗﺎ ﻛﻼه ﮔﻮﺷﺔ ﺣﻜﻴﻤﺎن ﺗﻮده ﮔﻢ ﺑﻮده در زﻣﺎن
و ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮاﻳﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﻛﻮی و ﺑﺮزن ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر را ﺑﻪ آﻓﺘﺎب ﺟﺎنﺑﺨﺶ ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای ﭘﺮ
روﻧﻖ ﺟﻤﻊ آوری ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ « اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ دﻫﺨﺪا»ﺳﺖ.
اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﻴﮕﻴﺮ و ﻋﻤﻴﻖ دﻫﺨﺪا در ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻧﺸﺮ اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ در ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻳﮕﺮ آن ﻏﻮﻃﻪ ور ﺷﺪن در ﻛﺘﺐ ادﺑﻲ
ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺮاج اﻣﺜﺎل، ﺑﺮای ﺑﻴﺮون آوردن ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﻋﻨﻮان ﻟﻐﻮی و
ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎ، ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻫﺎ، اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺎ، اﺻﻄﻼح ﻫﺎ و اﺳﺘﻌﻤﺎﻻت اﺳﺖ؛ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺘﻲ از ﺷﺎﻋﺮی ﻳﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرت
ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهای ﻛﻪ اﻳﻦ اﻗﺪام ﺗﺎ ﺣﺪی اﺑﺘﻜﺎری اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ روش اﺑﺘﻜﺎری و ﻧﻮ از ﻣﻨﺪرﺟﺎت
ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻘﻞﻫﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ.زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /626
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺪاوم و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎی ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﺔ دﻫﺨﺪا و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎران اوﺳﺖ. (
ﻣﻌﻴﻦ، ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻮال) .
دﻫﺨﺪا ﭘﺲ از ﺗﺎﻟﻴﻒ اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد را اداﻣﻪ داد. در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻓﻴﺶ از روی
ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺘﺎدان ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ دو زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ و ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﭼﺎﭘﻲ و ﺧﻄﻲ و ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺦ، ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ،
ﻋﻠﻮم ﻃﺐ، ﻫﻴﺎت، ﻧﺠﻮم، رﻳﺎﺿﻲ، ﺣﻜﻤﺖ، ﻛﻼم، ﻓﻘﻪ و ﻏﻴﺮه ﻓﺮآﻫﻢ آورد. اﻳﻦ ﻓﻴﺶﻫﺎ اﺳﺎس و ﭘﺎﻳﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد. ﻣﺘﻦ زﻳﺮ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﺮای ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد:
"ﻣﺮا ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ از ﻧﺎم و ﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ اﻳﻦ ﺗﻌﺐ ﻃﻮﻳﻞ ﺟﺰ ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ ﻣﺸﺮق در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ و ﺳﺘﻤﻜﺎران
ﻣﻐﺮﺑﻲ وا ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺮای ﻧﺎن ﻫﻤﻪ ﻃﺮق ﺑﻪ روی ﻣﻦ ﺑﺎز ﺑﻮد و ﺑﺎ اﺑﺪﻳﺖ زﻣﺎن ﻧﺎم را ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﺟﺎوداﻧﻲ ﻧﻤﻲ دﻳﺪم
اﻳﻦ ﺗﻤﺪن را ﺧﻮب ﻣﻲﺷﻤﺮدم؛ ﭼﻪ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ را ﻫﺰاران ﺳﺎل اداره ﻛﺮد ﻣﺎدی ﻧﺒﻮد ."( دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ، ص 44 -42
.(
" ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻟﻮﻳﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن" اﺳﺘﺎد ﻛﻠﮋ دﻓﺮاﻧﺲ و ﻣﺪرﺳﻪ ﻛﺎرﺑﺮدی ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻲ در ﺳﻮرﺑﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
را اﺛﺮی Herculeux (ﻫﺮﻛﻮل آﺳﺎ) ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ "ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻫﺎﻧﺮی ﻣﺎﺳﻪ" اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ و ﻣﺪﻳﺮ
ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺪرﺳﺔ زﺑﺎنﻫﺎی ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ را اﺛﺮی ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
"ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ" درﺑﺎره ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ:
" ﻧﺨﺴﺖ ﭼﻴﺰی ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﺜﺮت ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺰون از ﺣﺪ ﺷﻤﺎر اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ
اﺳﺖ... اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺤﺠﻢ ﺟﻠﻴﻞ اﻟﺸﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻟﻐﻮی ﺧﻮد ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ
ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. از ﻗﺮﻳﺐ دوﻳﺴﺖ اﻟﻲ دوﻳﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮای زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از اﻗﺪام ازﻣﻨﺔ ﺑﻌﺪ از
اﺳﻼم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﻬﺎ از ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ دواوﻳﻦ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎ - ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﻛﺲ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ
و در ﻋﻮض اﻳﻦ ﻣﺪت اﻳﺸﺎن ﻣﻨﺪرﺟﺎﺗﻲ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده اﻧﺪ - اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد، اﻳﻦ
ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺷﺒﻴﻪ آن در ﺑﺴﻂ و وﺳﻌﺖ ﻟﻐﺎت و ﻫﻴﭻ ﺳﻔﻴﻨﻪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از
اﺷﻌﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺪان وﺳﻌﺖ و ﻛﺜﺮت ﻋﺪة اﺷﻌﺎر ﻛﺴﻲ ﺟﻤﻊ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ... ﭘﺲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻴﺘﻲ ﻳﺎ ﻣﺼﺮﻋﻲ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ
ﻛﻠﻤﻪ از ﺑﻴﺘﻲ از ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﺪه ﻻﻳﺘﻨﺎﻫﻲ ﺷﻌﺮا - ﻛﻪ اﺷﻌﺎرﺷﺎن در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ - در ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و
ﻣﺎﺑﻘﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد، ﺑﻪ ﻣﺠﺮد رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ آن ﺑﻴﺖ
در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﻬﻮﻟﺖ آن ﺑﻴﺖ را و ﻧﺎم ﻗﺎﻳﻞ آن را ﺑﻪ ﻓﻮرﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ
ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻟﻐﻮی و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻒ اﻻﺑﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﺳﻬﻞ اﻟﺘﻨﺎوﻟﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺮای 200000 اﻟﻲ
250000 ﺷﻬﺮ ﻓﺎرﺳﻲ از ﺟﻤﻴﻊ
مترادفدهبان، دهدار، كدخدا، كديور
انگلیسیdehkhoda
عربیdehkhoda
ترکیdehoda
فرانسویdehkhoda
آلمانیdehkhoda
اسپانیاییdehkhoda
ایتالیاییdehkhoda