مبحث لازم و متعدی از مباحث مشترک میان فارسی و عربی است.
یعنی همان گونه که در فارسی، به فعلی متعدی گفته می شود که به مفعول احتیاج دارد، و به فعلی لازم گفته می شود که به مفعول احتیاج ندارد، در عربی هم همین گونه است.
بنابراین، تشخیص فعل لازم و متعدی، بیشتر در جمله قابل شهود است: که بررسی کنیم اگر جمله مفعول دارد، می گوییم فعل متعدی است. و اگر جمله مفعول ندارد، می گوییم فعل لازم است.
اما تشخیص این نکته که «مفعول در جمله چیست؟» در زبان فارسی و عربی نشانه های منحصر به خود را دارد:
نشانه ی مفعول در فارسی:
به کلمه ای گفته می شود که قبل از (را) می آید.
مثال) من غذایم را خوردم. (در این جمله، «غذایم» مفعول است. پس فعل جمله «خوردم»، یک فعل متعدی است. چون جمله مفعول دارد.
البته اگر بخواهیم لازم یا متعدی بودن فعلی را خارج از جمله بررسی کنیم، باید آن را با (چه کسی را) یا (چه چیزی را) آوریم. اگر معنا داد، متعدی است و در غیر این صورت، لازم است.
مثال) فعل «رفتم» را اگر بگوییم «چه چیزی را رفتم» یا «چه کسی را رفتم» معنا ندارد. پس فعل «رفتم» لازم است.
اما وقتی فعل «نوشتم» را در جمله بگوییم: «چه چیزی را نوشتم» معنا می دهد. پس فعل «نوشتم» یک فعل متعدی است.
نشانه ی مفعول در عربی:
مفعول در زبان عربی انواعی دارد. از جمله: مفعول به، مفعول فیه (ظرف زمان و ظرف مکان)، مفعول له (لاجله)، مفعول مطلق (نوعی و تاکیدی)، مفعول معه.
که هرکدام برای خود توضیح مفصلی دارند. اما در زبان عربی آن مفعولی برای متعدی شدن احتیاج است که، مفعول به باشد.
مفعول به : مفعولی است که:
1.در جمله بعد از فعل و فاعل آید:
مثال) قَرَأت فاطمهُ کِتابَاً. در این جمله، قرات: فعل، فاطمه: فاعل، کتاباً: مفعول به است. پس چون مفعول به دارد، فعل قرات یک فعل متعدی به شمار می آید.
2.مفعول به در ترجمه ی جمله ی عربی، قبل از (را) می آید.
مثال) أَکَلتُ الطَّعامَ. غذا را خوردم. در این جمله الطعامَ: غذا، چون در ترجمه قبل از «را» آمده، پس مفعول به است. بنابراین (اکلت) فعل متعدی است.
مثال) ذَهَبَ عَلیٌّ: علی رفت. در این جمله، مفعول به نداریم. پس ذَهَبَ فعل لازم است.
نکته کنکوری) اعراب یا همان حرکت حرف آخر مفعول به، همیشه منصوب است یعنی یکی از این علامتها را می گیرد: َ ً ینِ ینَ
چنانچه که اگر در مثال ها دقت کنید، خواهید دید که مفعول به منصوب بوده است.
بنابراین برای تشخیص فعل لازم و متعدی در زبان عربی، اگر به ترجمه تسلط بیشتری داریم، می توانیم از روش ترجمه به نتیجه برسیم. و اگر به قواعد شناخت مفعول به واقفیم، می توانیم از آن روش عمل کنیم.