اعراب هر دو کلمه ی "احسان" در جمله ی "هل جزا الاحسان الا الاحسان" به طور جداگانه چیست؟ چرا؟ یعنی با توجه به چه نقشی ، این اعراب را می گیرند؟
در زبان عربی با توجه به سیاق جمله ، چند نوع جمله وجود دارد: خبریه، استفهامیه، تعجبیه، نداییه، استثناییه، شرطیه، طلبیه و ....
جمله ای که در ان، ادات استثنا (الا، غیر، سوی) باشد، جمله استثناییه است.
جمله ای که مثال زده شده ، جمله استثناییه است.
جملات استثناییه به این ترتیب سه رکن دارند;
۱. مستثنی منه: قبل از ادات استثنا می اید و در معنا بر امری کلی دلالت می کند.
۲.ادات استثنا: الا، غیر، سوی.
۳.مستثنی: بعد از استثناء می اید و در معنا بر امری جزیی دلالت می کند که از مستثنی منه جدا شده است.
حال ان که مستثنی سه نوع است:
۱.متصل: زمانی است که مستثنی و مستثنی منه هم جنس و هم نوع باشند: کتبت التمارین الا التمرینین.
۲.منقطع:زمانی است که مستثنی و مستثنی منه هم جنس نباشند: احترقت الدار الا کتابا.
۳.مفرغ: زمانی است که جمله مستثنی منه نداشته باشد. و معمولا در چنین حالتی اول جمله یکی از ادات ( لا، ما، لیس، هل، ا) می اید: ما نجح الا محمد.
اعراب مستثنی منه همیشه طبق نقشش در جمله مشخص می شود.
اعراب مستثنی متصل و منقطع همیشه منصوب است.
اعراب مستثنی مفرغ طبق نقشش در جمله مشخص می شود.
در جمله (هل جزا الاحسان الا الاحسان)، چون اول جمله "هل" امده و جمله مستثنی منه ندارد، مستثنی مفرغ است; پس اعراب "احسان" اول، مجررو است چون نقش مضاف الیه دارد. و "جزا" مضاف و مبتدا است. و "احسان" دوم مرفوع است چون نقشش خبر است برای مبتدایش که "جزا" است.
مثال های مشابه:
۱.لیس المشرکون الا فی ضلال مبین: مستثنی مفرغ است. مشرکون:اسم لیس، فی ضلال :خبر لیس.
۲.لیس للانسان الا ما سعی: مستثنی مفرغ است.للانسان:خبر مقدم لیس، ما: اسم موخر لیس. سعی: جمله صله است.
منبع: سوره الرحمن ایه ۶۰، عین این سوال در کتاب عربی پیش دانشگاهی نظام قدیم رشته انسانی مشاهده گردیده است.
